75
1919-cu il xarici işlər naziri Xan Xoyski general Tomsonla görüşdükdə,
müttəfiqlərin baş komandanlığı tərəfindən Naxçıvanın idarəçiliyinin müvəqqəti
olaraq Ermənistan hökumətinə verilməsinə öz kəskin etirazını bildirmiş və
Naxçıvan, Ordubad, Şərur-Dərələyəzin qədim Azərbaycan torpaqları olduğunu
bildirmişdi. İndi silah gücünə öz hakimiyyətini qura bilməyən Ermənistan
hökuməti, Amerika layihəsi üzrə bu ərazilərdə neytral zona yaradılmasına çalışırdı.
Şübhəsiz ki, Amerika nümayəndəsinin idarə edəcəyi Naxçıvan, Şərur-Dərələyəz
qubernatorluğu gələcəkdə bu ərazilərin Ermənistana keçməsi üçün əlverişli şərait
yaratmalı idi.” (28.səh.263). Paris sülh konfransında siyasi-diplomatik fəaliyyətini
bərpa edən Azərbaycan nümayəndə heyəti Ermənistan və İranın torpaq iddiası
cəhdlərinə qarşı əsaslı müddəalarla müqavimət göstərdi.
Sülh konfransında ev sahibi kimi nüfuzu olan Fransa Rusiyanın
bölünməzliyinə tərəfdarlıq naminə bu ərazidə yaranmış respublikaların
müstəqilliyini tanımaq istəməsə də, 1919-cu ilin iyununda milliyyətcə erməni olan
İvan Loriks-Melikovun rəhbərliyi ilə nümayəndələrini Qafqaza göndərdi. Onun
əmisi qraf Loris-Melikov Ermənistan Respublikasının Parisdəki nümayəndəsi olsa
da, vaxtilə Ə.M.Topçubaşovla bir gimnaziyada oxumuş, sonradan Fransa
vətəndaşlığını qəbul etmiş İvanın Fransanın baş naziri Corc Klemanso ilə yaxınlığı
da məlum idi. Professor C.Həsənlinin yazdığı kimi: “Qafqaza yola düşməzdən
əvvəl o, iki dəfə Ə.M.Topçubaşovun yanında olmuş, bir dəfə də Əli Mərdan bəy
M.H.Hacınski ilə birlikdə onun görüşünə getmişdi. Danışıqlar zamanı aydın
olmuşdir ki, Loriks-Melikovu Qafqaza göndərməkdə Fransa hökumətinin əsas
məqsədi bütün Qafqaz xalqlarının daxil olacağı Federativ Respublikanın
yaranmasının mümkün olub-olmaması baxımından Qafqazın siyasi vəziyyətini
öyrənməkdir. (28.səh.246).
1 may 1919-cu ildə keçirilən nümayişdə bolşeviklər “Yaşasın Sovet
Rusiyası” şüarı ilə siyasi “səngərdən çıxaraq” alovlu çıxışlarla özlərinin əsl
mövqelərini göstərdilər. Həmin gün Bakı fəhlə komitəsinin rəhbərliyi 6 mayda tətil
keçirəcəkləri barədə elan verir. Lakin yerli müsəlman sosilaist partiyalarının
dəstəyini qazanmayan tətil cəmi üç gün davam edir. A. Mikoyan başda olmaqla
qırx üç nəfər rəhbərin həbs edilməsi nəticəsində isə 13 mayda tətil uğursuz halda
başa çatır. Həmin ərəfədə Azərbaycan üçün qırmızı bolşevik Rusiyasının
qızışdırdığı tətillər daxildən, ağqvardiyaçı general Denikinin bölünməz Rusiya
uğrunda vuruşan ordusu isə xaricdən ciddi təhlükə törədirdi. Milli deyil, sosial olub
bolşevik qurğusu hesab edildiyindən ingilislərin dəstək vermədikləri Dağıstan
Denikin üçün asan əldə edilən qurbana çevrildi.
2 iyun 1919-cu il “Azərbaycan” qəzetinin 193-cü sayındakı “Şimalımızın
halı” məqaləsində Üzeyir bəy Hacıbəyov yazırdı: “O Dağıstan ki, onu fəth etmək
üçün qoşunun qüvvəsilə Avropanı qorxudan rus çarlığı otuz beş il vuruşub
76
çalışmışdı. O Dağıstanı Denikinin dərədən-təpədən yığılmış başı pozuqları bir
gündə fəth etdilər! Və bu fəth sayəsində Qafqaz cümhuriyyətlərindən biri bir az
zaman içində gözümüz önündə məhv olub getdi.” (24.səh.98). Şimalda ərazi
baxımından bufer rolunu oynayan Dağıstan Respublikasının süqutu nəticəsində
kiçik də olsa, neftlə zəngin Azərbaycan hələlik ingilislərdən dəstək alan və gözünü
bu neftə dikmiş Denikinin simasında, işğalçı niyyətli böyük Rusiya ilə üz-üzə qaldı.
Dağıstan ərazisindəki qədim Azərbaycan şəhəri Dərbəndin tutulması bu gərginliyi
daha da artırdı. M.H.Hacınskinin əli ilə Paris sülh konfransına təzyiq, dövlətin
ingilis komandanlığına göndərdiyi rəsmi nota, 29 mayda F.X.Xoyskinin Tiflisdə
keçirilən konfransda Cənubi Qafqaz respublikaları ilə bağladığı həmrəylik
müqaviləsi müdafiənin ümummilli məsələ olduğunu təsdiqləyirdi.
14 iyun 1919-cu ildə ölkədə hərbi vəziyyət elan edildikdən sonra Cənubi
Qafqaz respublikaları ilə bağlanmış birgə müdafiə müqaviləsinin 27 iyunda
parlamentdə təcili müzakirəsi ilə ingilis əsgərlərinin ölkədən çıxması məsələsi
gündəmə gəldi. Özünü kənara çəkən daşnak Ermənistanı son anda Rusiya əleyhinə
müdafiə blokuna girməyib yenə də ikili oyun oynadı.
1919-cu ilin 10 iyulunda Həştərxan vilayət şöbəsinin müdiri seçilən
N.Nərimanov həmin ilin aprelində Leninin təhrikiylə ümum Qafqaz rəhbər partiya
orqanı olan Qafqaz bürosunun tərkibinə daxil edilir.
16 iyul 1919-cu ildə N.Nərimanov “Müsavat” respublikasının rəhbəri Nəsib
bəy Yusifbəyova ünvanladığı məktubunda Azərbaycanın gələcək taleyindən
narahat olduğunu önə çəkir. İlk öncə Nəsib bəy və onun silahdaşlarına
münasibətini açıqlayan müəllif yazır: “Həmfikirlərinizlə birgə siyasi düşmənlərim
olsanız da mən sizə çox ehtiyatla yanaşmışam. Millət və din mövqeyində
durduğunuz zaman sizə geridə qalmış insanlar kimi baxmışam. Lakin eyni
zamanda anlamışam ki, hamını birdən internasionalist etmək olmaz.
Mən həmişə türklərin Qafqaza dəvət edilmələrini istəyənlərə qarşı
çıxmışam” (111.səh.202). “Müsavat” hakimiyyətinin Denikinə müharibə elan
etməsinin əsas səbəbini İngiltərədən fərqli olaraq onun bu dövləti rahat
qoymayacağına əminlikdə görən N.Nərimanov yazır: “Lakin heç şübhəniz olmasın
ki, Denikini siz yox, Gürcüstanla birlikdə Sovet Rusiyası dağıdacaq. Kolçaq artıq
məhv edilmişdir. İndi isə sıra Denikinindir. Sovet Rusiyasının güclü əlləri daha da
açılacaqdır: əgər siz əvvəlki tək kar və kor olub Versal sülhündən sonra dünya
miqyasında baş verənləri nə görüb nə də eşidirsinizsə, onda Sovet Rusiyası sizin
üçün bir o qədər də təhlükəli deyil.” (111.səh.204). Məktubunda Qızıl Ordunun
möcüzələr yaratdığı bir dövrdə müsavatçıları bütöv bir xalqın və dövlətin taleyilə
cinayətkarcasına zarafat etməkdə günahlandıran müəllif deyir: “Qonşularınız sizə
gülürlər. Götürək elə Ermənistanı. Daim İngiltərə, indi isə Denikinlə əlaqə saxlayıb
paralel olaraq Moskvaya öz casuslarını göndərərək sovet səmtini qəbul etdiyini
Dostları ilə paylaş: |