73
rəisi – vükəla Nəsib bəy Yusifbəyli, məclisi-məbusan əzasından Musa bəy
Rəfiyevdən ibarət bir heyət Ənzəliyə göndərildi. Danışıq əsnasında Azərbaycan
nümayəndələri müttəfiq nümayəndələrinə Azərbaycandakı idarə və bütün işləri
Azərbaycan əlində olduğu, eyni zamanda bu hökumətin müttəfiqlər tərəfindən
tanımalarını və aradan yanlış və ixtilaf çıxarmaq üçün onlara lazımi əhvalı
bildirmişlərdi.” (93.səh.91.).
17 noyabr 1918-ci ildə Türk-Alman blokunun Birinci Dünya Müharibəsində
məğlubiyyətinin nəticəsi kimi Bakıya ingilis qoşunları yeridildikdən sonra Nuru
paşanın başçılığı ilə Qafqaz İslam Ordusu hissələri Azərbaycanı tərk etməli oldular.
Nuru paşanın yazdığı xatirələrindən göründüyü kimi, Azərbaycanı tərk edib
Batuma – Qars yolu ilə Trabzona çatdıqdan sonra o, buradan gəmi ilə İstanbula
yola düşmüş və mənzil başında gəmidən çıxarkən Hərbiyyə Nəzarətinin polisləri
tərəfindən tutulub ingilislərə təslim edilmişdir. İngilislərin edam etməyə
hazırlaşdıqları Nuru paşanın xatirələrini oxuyuruq: “İngilislər məni Batuma
götürərək beş ay Ərdəhan qalasında, bir ay da Ağsuapovka birliyində saxladılar.
Bu arada məni qaçırmaq istəyən azərbaycanlılarla batumluların sözləşməsi
nəticəsində bir xassə qaçdım.” (79.səh.141).
1918-ci ilin sonunda sərhəd mübahisəsi zəminində Gürcüstan ilə
Ermənistan arasındakı müharibənin Qafqazdakı geostrateji vəziyyəti daha da
gərginləşdirdiyi məqamda Azərbaycan hökuməti məsələnin Versal sülh
konfransında həllinə tərəfdar olduğunu bildirdi. Halbuki Qafqazdan gedən türklərlə
onları əvəz edən ingilislər arasında bağlanmış müqaviləyə baxmayaraq
Ermənistandan gəlmiş çete dəstələrinin Qarabağda törətdikləri qırğınlarda günahsız
müsəlmanlara – türklərə divan tutulurdu.
15 yanvar 1919-cu ildə Xosrov bəy Sultanovun Gəncə qubernatorluğunun
tabeliyindən çıxarılıb Zəngəzur, Şuşa, Cavanşir, Cəbrayıl qəzalarını birləşdirən
Qarabağın general-qubernatoru təyin olunması bölgədə rəsmi İrəvanın dəstəklədiyi
erməni separatçılığının qarşısının alınması üçün yeni mərhələ oldu. Erməni çete
dəstələrinin yerli müsəlman əhalisinə qarşı törətdikləri zorakılığın baş alıb getdiyi
bir şəraitdə ittihadçı Xosrov bəy Sultanovun qətiyyəti haqq-ədalətin bərpasında
əvəzsiz tol oynadı.
18 yanvar 1919-cu ildən 1920-ci il yanvarın 21-dək Parisdəki Versal
sarayında fasilələrlə keçiriləcək sülh konfransında müxtəlif dövlətlərin Denikin
işğalı təhlükəsi ilə üzləşmiş Azərbaycanı tanıması üçün əlverişli məqam olduğunu
hiss edən hökumət bu məsələnin həlli üçün öz diplomatik nümayəndələrini oraya
göndərməyə çalışırdı. Nümayəndə heyətinin rəhbərliyinə respublikada ən yüksək
rəsmi mövqe tutan parlament sədri, ictimai xadim Ə.Topçubaşov təyin olunur.
Lakin onun respublikadan kənarda – İstanbulda olması səbəbindən nümayəndəliyə
müvəqqəti sədrliyi həvalə olunmuş müsavatçı deputat, dövlət müfəttişi
74
M.Hacınskiyə 150 min manat verilir. İki milyon manat vəsait isə Amerika və
Avropada açılması üçün nəzərdə tutulmuş nümayəndəliklərin hesabına keçirilir.
Müqayisə üçün qeyd etmək gərəkdir ki, pulun kapital dünyasında oynadığı rolu
bilən ermənilər özləriylə on, gürcülər isə beş milyon manat götürmüşdülər. Millət
vəkili, görkəmli jurnalist Əhməd bəy Ağaoğlu və “Azərbaycan”qəzetinin baş
redaktoru Ceyhun bəy Hacıbəyli (1892-1962), “Hümmət” firqəsinin rəisi Əkbər
ağa Şeyxülislamov (1891-1961), sosialist Məmməd bəy Məhərrəmov, ittihadçı Mir
Yaqub Mir Mehdiyevdən (1891-1952) ibarət nümayəndə heyətinin İstanbulda
ləngiməsi Fransaya daxil olmaq üçün icazə uzadıldığından üç ay çəkdi. Üstəlik
Əhməd bəy Ağaoğlunun ingilislər tərəfindən həbs olunaraq yaxın olduğu “İttihad
və tərəqqi” komitəsi üzvlərilə birlikdə Malta adasına sürgün edilməsi anlaşılmazlıq
yaratdı. Avropa ölkələrinin, xüsusən Fransa dövlətinin təhriki ilə çoxsaylı
maneələrlə rastlaşan nümayəndəliyin çıxılmaz vəziyyəti barədə professor
C.Həsənlinin “Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər sistemində 1918-1920”
kitabında tutarlı faktları yerinə düşür: “Bütün sənədlərdən aydın olur ki,
ermənilərin təsiri altına düşmüş Fransa siyasi dairələrinin süründürməçilikdə
məqsədi nümayəndə heyətinin başçısı, görkəmli Azərbaycan siyasi xadimi
Ə.M.Topçubaşovu Parisə buraxmamaq idi. M.H.Hacınski mart ayının 30-da
Tiflisdəki Azərbaycan daimi nümayəndəsi M.Y.Cəfərova yazırdı ki, əvvəllər
Ə.Ağaoğluna qarşı kompaniya qaldırmışdılar, indi də Topçubaşovu ləkələmək
istəyirlər, açıq surətdə bildirirlər ki, o, Parisə buraxılmamalıdır.” (28.səh.186).
24 fevralda Şuranın 35 kilometrliyində 200 nəfərlik ingilis qoşunu bölməsi
tərəfindən Qarabağ kəndlərini talan edən, müsəlman əhalisinə qarşı kütləvi
qırğınlar törədən Andronikin silahlı quldur dəstəsinin qarşısının alınması tarixi
hadisə oldu. Vəziyyətin ciddiliyini görərək Andronikin silahlı dəstəsinin mahaldan
çıxarılmasını israr edən müttəfiq qoşunları komandanlığının 3 aprel bəyanatı ilə
Xosrov bəy Sultanovun səlahiyətlərini qəbul etməsi bölgədə əmin-amanlığın
bərpasını sürətləndirdi.
12 aprel 1919-cu ildə franszılar yalnız M.H.Hacınski, M.Məhərrəm,
C.Hacıbəyliyə Parisə getməyə icazə verirlər. 17 aprel Azərbaycan hökuməti
M.H.Hacınskinin nümayəndə heyətinə rəhbərliyini təcili olaraq rəsmi təsdiq edir.
Tadeuş Svyatoxovskinin yazdığına görə: “Azərbaycanlılar Parisə yalnız aprelin
sonu 1919-cu ildə çatdılar. Bu isə zəruri işləri görmək və konfrans
nümayəndələrini yola gətirmək üçün gec idi. Qonşularından fərqli onlara heç bir
kömək göstərilmədi. Qərbdəki ermənipərəstlik hərəkatı, yaxud gürcü
menşeviklərinin beynəlxalq sosializm ilə əlaqələri fonunda azərbaycanlıların
mövqeyi zəif idi.” (82.səh.143). Lakin gec də olsa Fransaya getməyə nail olub
Versal sülh konfransı çərçivəsində nümayəndə heyətinə rəhbərliyini həyata keçirən
Ə.Topçubaşov həlli vacib işlər gördü. Professor C.Həsənovun yazdığı kimi: “May
Dostları ilə paylaş: |