71
Ə.Rəsulzadənin M.Hacınskiyə yazdığı məktubundakı: “Əgər Bakı alınmasa
hər şey bitdi. Əlvida Azərbaycan.” (149) sözləri yaratdığı bağın məhsulunu dərə
bilməməkdən nigaran qalan bağbanın həyəcanını əks etdirir.
4 sentyabr 1918-ci ildə yalnız şəhərdaxili asayiş keşiyində duran ingilis
hərbi qüvvələri Nuru paşanın tələbi ilə gəmilərə minib təcili Bakını tərk edirlər.
Nuru paşanın rəhbərliyi altında olan türk-azəri qoşunları Bakını mühasirəyə
aldıqda hələ mart qırğınlarında əksəriyyəti uşaqlardan və qocalardan ibarət otuz
min günahsız insanı qətlə yetirmiş erməni-rus fəhlə diktaturasının hərbi dəstələri
onları gözləyən intiqam cəzasından qorxub təşviş keçirərək qaçmaq üçün yol
axtarırdı. Əslində Bakının alınması milli azadlıq inqilabının tərkib hissəsi olsa da,
digər tərəfdən bu məsələ Birinci dünya Müharibəsində qarşılaşmış böyük
dövlətlərin döyüşü idi. Alman-türk mənafeyi ilə üzləşən ingilis-rus cəbhəsi hələlik
bu ərazidə gücsüzlük nümayiş etdirirdi. Almanların Qafqazdakı hərbi qüvvələrinin
ali baş komandanı Kress fon Kressenştayna Tiflisdəki iqamətgahından müttəfiqi və
dostu Nuru paşanın qələbə əzmini maraqla izləyirdi.
1918-ci ilin martında törədilən qan selindən sonra Azərbaycanda
hakimiyyəti erməni daşnak və rus bolşevikləri ələ keçirirlər. 1907-1908-ci illərdə
Stalinin iştirakı ilə bütün Qafqazı terrora məruz qoyan, sonradan 26-lar kimi
məşhurlaşan kommuna dəstəsinin üzvlərindən yalnız təsadüf nəticəsində salamat
qalmış, Ermənistanın diktatoru və Qafqaz “ÇK”-sının rəhbəri olmuş Mikoyanı
Məhəmməd Əsəd bəy həmin hadisələrin “həyatda qalmış, bəlkə də, yeganə tərəfsiz
adamı kimi” “Qaçqınlıq” sənədli hekayəsində təsvir edərək komissarların
yığıncaqlarını belə xatırlayır: “Hərdən inqilabda əməyi olan gənc kommunistlərə
də söz verirdilər. Sonuncuların sırasında insanın tükünü ürpədən giclikləri
danışmağa xüsusi qabiliyyət sahibi on doqquz yaşlı bir erməni gədəsi daha çox
nəzərə çarpırdı, o vaxt hələ arıq, sadə və səfeh idi, yalnız sonralar İttifaqın daxili
işlər naziri və ikinci qüdrətli kişisi olanda o, Stalinin şəxsi katibi yoldaş Mikoyan
ağıllandı və piyləndi. Bir yığın şübhəli insan o vaxt komunist oldu.” (51.səh.78).
15 sentyabr 1918-ci ildə beynəlxalq institutları qıcıqlandırmamaq üçün hələ
şəhərə girmək istəməyib ermənilərin gəmi ilə Ənzəliyə və Həştərxana qaçmasına
şərait yaradan türklər tərəfindən nəhayət Bakının alınması turançılığın
gerçəkləşməsində həlledici addım kimi qəbul edildi. Məhəmməd Əsəd bəyin “26-
ların hekayəti”ndə yazdığı kimi: “Alman-türk qoşunları Azərbaycana girəndə vur-
tut 100.000 fəhlənin gücünə söykənən kommunist hökuməti Bakıda gizləndi.
Cənubi Qafqazın aktivistləri, Stalinlə Leninin ən yaxın dostları və məsləkdaşları
özlərinin pis fəhlə rəhbərləri olduqlarını biruzə verdilər. Lenin “Bakı
proletariatına” çağırışının, Moskva hökumətinin “Şərqin ilk Soveti”nə göndərdiyi
salamların xeyri olmadı, fəhlələr “Şərqin xilaskarları”ndan (rəsmi sənədlərdə 26-
lara verilən ad belə idi) üz döndərdilər. Bakı alman-türk qoşunları tərəfindən əhatə
72
ediləndə mühasirədəki şəhərin ortasında həmkarların kommunistlərə qarşı üsyanı
başladı. Mühasirədən qorxuya düşən 26 rəhbər öz təəssübkeşlərini darda qoyub
onları Rusiyaya aparmalı olan bir gəmiyə qaçdı. İndi rəsmən belə deyilir ki, dünya
proletariatının naminə onlar özlərini təhlükəsizliyə qovuşdurmaq istəyiblər,
gündəlik danışıqda bunu o vaxt fərarilik adlandırırdılar. İçində kommunist
hökumətinin olduğu gəmi yoxa çıxdı, 26-lar “İnternasional”ı oxuyub matroslara
əmr etdilər ki, Volqanın mənsəbinə kurs götürsünlər. Sovet hökumətinin özəyini
təşkil edən qırmızı matroslar isə hökumətin əmrinə tabe olmaqdan qəflətən boyun
qaçırdılar. Onlar şimala, böyük sovet məmləkətinə qayıtmaq istəmirdilər. Qan
sızan, acından ölən, qətllər törədən Volqa sovetlərinə öz yardımlarını təklif etmək
istəyirdilər.” (51.səh.89).
O ərəfədə “Türkmən” gəmisində Həştərxana qaçmaq istəyən iyirmi altı
komissarlar Krasnovodska aparılıb ingilislərdən yardım alan eserlər tərəfindən
səhrada məhv edildilər. Məhəmməd Əsəd bəyin qeyd etdiyi kimi: “26-ların ölümü
ilə əlaqəsi olanların hamısı, hətta gəminin matrosları da ölülər cərgəsinə qatılıblar.
Eləcə də onların qardaşları. Kuzenləri və dostları. Onların hamısı inqilab azarından
öldü. Sonralar şimaldan axıb gəlmiş qızıl ordunun güllələrindən onlar da 26-lar
kimi qumda uyuyurlar.” (51.səh.93).
Bakını azad etdikdən sonra Qafqaz İslam Ordusu hissələri ilə Qarabağa
göndərilən və qərargahını Ağdamda yerləşdirən Nuru paşa Azərbaycan milli ordu
qüvvələrinə bu gözəl diyarın erməni çetelərindən azad edilməsində yardım göstərdi.
30 sentyabr 1918-ci ildə Bolqarıstanın ititrilməsindən sonra Rusiya ilə
Türkiyə arasında bufer rolu oynayacaq bir dövlətin yaranması iflas etməkdə olan
Osmanlı imperiyasının taktiki marağına cavab verirdi. 9 oktyabr 1918-ci ildə on il
ərzində Türkiyəni idarə edən “İttihad və tərəqqi” komitəsinin hökuməti süqut etdi.
Əhməd İzzətin bağladığı məcburi sülh sazişində osmanlı ordusunun
Zaqafqaziyadan çıxması və oranın dəmiryolunu nəzarət altında saxlayacaq
müttəfiqlərin Bakını işğal etməsi də nəzərdə tutulurdu.
30 oktyabr 1918-ci ildə Türkiyənin Mudros barışıq müqaviləsinə imza
atmağa məcbur olması Azərbaycanın da beynəlxalq vəziyyətini ağırlaşdırdı.
17 oktyabr 1918-ci ildə Azərbaycan paytaxtına ingilis qoşununun
yeridilməsi xəbərinin yaratdığı gərginlik barədə Adil xan Ziyadxanov yazır:
“...böyük bir əhvalat vaqe oldu. Böylə ki, həmin bu gündə bizim paytaxtımıza
müttəfiq ingilis, Amerika və Fransa ordusu başda general Tomson komandan
olmaqla varid oldu. Məlum olduğu üzrə Ənzəlidəki müttəfiq ordu nümayəndələri
Bakıdakı türk komandasına Türkiyə ilə bağlanan əhdnaməyə görə türklərin
Bakıdan çəkilib getmələri olduqları barəsində bir teleqram göndərmişlərdi. Bu
əhvalat məlum olduqdan sonra Azərbaycan hökuməti tərəfindən general Tomson
ilə zəbanən danışıqdan ötrü məşhur ədib mühərrir Əhməd bəy Ağaoğlu, hazırki
Dostları ilə paylaş: |