130
“Peşəkar memar və ictimai xadim” fəslində M.Hacınskinin siyasi
fəaliyyətdə ilk addımları işıqlandırılmaqla yanaşı, həmin dövrdə “Müsavat”
partiyasının altı illik gizli işini açıq şəkildə davam etdirməyə başlaması, 1917-ci
ilin fevral inqilabı, 24-26 noyabr 1917-ci ildə Müəssislər Məclisinə keçirilən
seçkilər, 28 may 1918-ci ildə Azərbaycan Milli Şurasında birləşmiş müsəlman
nümayəndələri tərəfindən elan olunan İstiqlal Bəyannaməsi ilə Azərbaycan
Demokratik Cümhuriyyətinin yaranması və digər tarixi hadisələr barədə ətraflı
məlumat verilir.
Tədqiqat işinin “Cümhuriyyət dövrü” fəslində Azərbaycanda Demokratik
Cümhuriyyətin qurulmasından onun süqutuna qədər baş verən bütün tarixi-siyasi
hadisələr və bu proseslərdə M.Hacınskinin ictimai-siyasi xadim kimi müstəsna
xidmətləri dəqiq faktlara istinad edilərək öz əksini tapmışdır.
Monoqrafiyanın “Keçməkeşli sovet dövrü” hissəsində 1920-ci ildə XI Qızıl
Ordunun Azərbaycana soxularaq hakimiyyəti ələ almasından sonra Mikoyanın
fitvası ilə törədilən talanlar, həmçinin ictimai xadimlərə, ziyalılara qarşı başlanan
repressiyalar dəqiq faktlara əsaslanaraq işıqlandırılır. Siyasi mövqeyinə görə bu
təqiblərin qurbanına çevrilən M.Hacınski və ailəsinin həyatlarının ən dramatik
anları, nəhayət, özünün faciəli ölümü əks olunur.
“Difai” adlanan sonuncu fəsildə 1905-ci ildə Ə.Ağaoğlunun milli qırğına
qarşı mübarizə üçün yaratdığı “Difai” təşkilatı haqqında məlumat verilməklə
yanaşı, onun ən fəal üzvləri: Q.Qarabəyov, B.Cavanşir, L.Behbudov,
İ.Aşurbəylinin həyat və ictimai-siyasi fəaliyyətləri də araşdırılmışdır.
Azərbaycan xalqının demokratik dəyərlər üzərində qurulacaq gələcəyinə
inanan M.F.Axundov azadlıq, vətənpərvərlik, xalqlar dostluğu ideyalarını bərqərar
etdi. Bu ideyaların həyata keçməsi uğrunda canından keçən M.Hacınski kimi vətən
oğulları isə öz əməllərilə xalqın xatirəsində əbədi yer tutdular.
Dünyanın düzələcəyi məqamda bəlkə də bu mövzuya yenidən qayıdıb
yazdığım kitab əsasında tammetrajlı film çəkə bildim.
131
Ədəbiyyat siyahısı
1. Ağaoğlu Ə. Kaspi q. 30 mart 1905-ci il, № 57.
2. Ağaoğlu Ə. Kaspi q. 1 aprel 1905-ci il, № 59.
3. Ağaoğlu Ə. İrşad q. 29 aprel 1907-ci il, № 79.
4. Ağayev İ. Əliabbas Müznib. Həyatı, yaradıcılığı, əsərlərindən seçmələr. B., 2003.
5. Axundov M.F. Əsərləri. III cild, B., 1988.
6. Axundov M.F. Bədii və fəlsəfi əsərləri. B., 1987.
7. Axundov N.F. Sənədlərin dili ilə. B., 1980.
8. Axundov S.S. Seçilmiş əsərləri. II cild, B., 1968.
9. Axundzadə T.Ə.A. İslamın təfriqə səbəbləri. B., 1993.
10. Aslanov M.S. Üzeyir Hacıbəyov – jurnalist. B., 1985.
11. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (1918-1920) Parlament (Stenoqrafik hesabatlar) I-II
cild. B., 1998.
12. Baykara H. Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixi. B., 1992.
13. Bəydəmirova B.S. İmperializm dövründə Azərbaycan mətbuatında iqtisadi fikrin inikası.
B., 1981.
14. Bünyadov Z. Qırmızı terror. B., 1993.
15. Çəmənzəminli Y.V. Əsərləri. III cild, B., 1977.
16. Çəmənzəminli Y.V. Xarici siyasətimiz. B., 1993.
17. Çəmənzəminli Y.V. Müstəqilliyimizi istəyiriksə. B., 1994.
18. Düma A. Qafqaz səfəri. B., 1985.
19. Əhmədova F. Nəriman Nərimanov – ideal və gerçəklik. B., 1998.
20. Əhədov A.F. Azərbaycanda islamın modernləşdirilməsi. B., 1995.
21. Əhmədov T. Nəriman Nərimanov. B., 1982.
22. Əhmədov T. Nəriman Nərimanovun yaradıcılıq yolu. B., 1991.
23. Göyüşov A.R. Azərbaycanda İttihadçılıq. B., 1997.
24. Hacıbəyov Ü.Ə. Seçilmiş əsərləri. B., 1985.
25. Hacıbəyov Ü.Ə. Fitnələr qarşısında. B., 1995.
26. Hacıbəyov Ü.Ə. Aazərbaycan q. 2 iyun 1919-cu il, № 193.
27. Haqverdiyev Ə. Seçilmiş əsərləri. B., 1971
28. Həsənov C.P. Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər sistemində. 1918-1920. B., 1993.
29. Hüseynov A. Kommunist q. 7 avqust 1991.
30. Hüseynov R. Rəfibəylilər. B., 1996.
31. Hüseynov R. Millətin zərrəsi. B., 2001.
32. Hüseynov Ş. Müstəqilliyin çətin yolu. B., 1996.
33. Hüseynzadə Ə. Türklər kimdir və kimlərdən ibarətdir. B., 1997.
34. Hüseynzadə Ə. Qırmızı qaranlıqlar içində yaşıl işıqlar. B., 1996.
35. Hüseynzadə Ə. Həyat q. 27 aprel 1906-cı il, № 91.
36. Xoyski F. Həyat və fəaliyyəti (sənəd və materiallar) B., 1996.
37. İbrahimli X.C. Azərbaycan siyasi mühacirəti. B., 1996.
38. İbrahimov M.Ə. Böyük demokrat. B., 1957.
39. İlkin Q. Sən köhnə Bakını tanıyırsanmı? B., 1997.
132
40. Kəngərli A. Azərbaycan romantiklərinin yaradıcılığında türkçülük. B., 2002.
41. Qarabəyov Q. Kaspi q. 21 aprel 1900-cü il, № 87.
42. Qarabəyov Q. Haqq yolu q. 14 oktyabr 1912-ci il, № 19.
43. Qarabəyov Q. İttixad q. 7 mart 1919-cu il, № 2.
44. Qasımov C. Əksinqilab ilə mübarizə təşkilatı və siyasi repressiya. B., 1997.
45. Qasımov C. Resressiyadan deportasiyaya doğru. B., 1998.
46. Qasımzadə F. M.F.Axundovun həyat və yaradıcılığı. B., 1962.
47. Quliyev V. Ağaoğlular. B., 1998.
48. Qurbanov Ş. Ömrün fikir dünyası. B., 1991.
49. Qurbanov Ş. Nəriman Nərimanov dünyası. B., 2001.
50. Mehdizadə M. Beynəlxalq siyasətdə petrol. B., 1994.
51. Məhəmməd Əsəd bəy. Şərqdə neft və qan. B., 2003.
52. Məmmədquluzadə C. Əsərləri. I cild. B., 1966.
53. Məmmədquluzadə C. Əsərləri. II cild. B., 1984.
54. Məmmədquluzadə C. Əsərləri. VI cild. B., 1985.
55. Məmmədli Q. Molla Nəsrəddin. B., 1984.
56. Məmmədov V. N.Nərimanov. B., 1957.
57. Məmmədzadə M. Milli Azərbaycan hərəkatı. B., 1992.
58. Mir Cəfər Bağırovun məhkəməsi. B., 1993.
59. Mirəhmədov Ə. Azərbaycan Molla Nəsrəddini. B., 1980.
60. Mirzə R. Türkçülüyün babası. B., 2000.
61. Rasim Mirzə. Türkçülüyün babası. B., 2000.
62. Nemanzadə Ö.F. Seçilmiş əsərləri. B., 1982.
63. Nərimanov N. Əsərləri. B., 1956.
64. Nərimanov N. Seçilmiş əsərləri. B., 1973.
65. Nərimanov N.N. Məqalə və məktubları. M., 1925.
66. Nərimanov N.N. Ucqarlarda inqilabımızın tarixinə dair. B., 1992.
67. Nəzərli Ş. Cümhuriyyət generalları. B., 1995.
68. Novruzov Ş.H. Şərqi-Rusun çağırışı. B., 1988.
69. Ordubadi M.S. “Qanlı illər” B., 1991.
70. Rəsulzadə M.Ə. Əsərləri. B., 1992.
71. Rəsulzadə M.Ə. Seçilmiş əsərləri. II cild. B., 2001.
72. Rəsulzadə M.Ə. Stalinlə ixtilal xatirələri. B., 1991.
73. Rəsulzadə M.Ə. Əsrimizin Səyavuşu, Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı, Çağdaş
Azərbaycan tarixi. B., 1991.
74. Rəsulzadə M.Ə. Azərbaycan cümhuriyyəti. B., 1990.
75. Rəsulzadə M.Ə. Açıq söz q. 02.10.1915. № 1
76. Sabir M.Ə. Hophopnamə. B., 1980.
77. Seyidzadə D. Azərbaycan XX əsrin əvvəllərində: müstəqilliyə aparan yollar. B., 1998.
78. Süleymanov M.F. Eşitdiklərim, oxuduqlarım, gördüklərim… B., 1989.
79. Süleymanov M. Nuru paşa. B., 1999.
80. Süleymanov M. Mehmandarov. B., 2000.
81. Süleymanov M. Müsəlman dünyasında ilk Xalq Cümhuriyyəti. B., 1999.
133
82. Svyatoxovski T. Rusiya Azərbaycanı. 1905-20-ci illər. Azərbaycan j. 11-1989.
83. Şeyxzamanlı N. Azərbaycan istiqlal mücadiləsi xatirələri. B., 1997.
84. Topçubaşov Ə. Kaspi q. 9 iyul 1905-ci il, № 132.
85. Topçubaşov Ə. Kaspi q. 1 dekabr 1905-ci il, № 233.
86. Vəzirov H. Kefim gələndə. B., 2001.
87. Vəzirov N.F. Əsərləri. B., 1977.
88. Yaqublu N.Q. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə. B., 1991.
89. Zeynalov A. 525-ci qəzet, 31 oktyabr 2001-ci il, № 227.
90. Zərdabi H. Əkinçi. B., 1979.
91. Zərdabi H. Seçilmiş əsərləri. B., 1960.
92. Zərdabi H. Şəxsi arxivi. İnv. 5671.
93. Ziyadxanov A. Azərbaycan. B., 1999.
94. Ziyadxanov A. Azərbaycan. B., 1999.
Rus dilində
95. Багирова И.С. "Политические партии и организации Азербайджана в начале ХХ
века" 1900-1917) Б., 1997
96. Балаeв А. Азербайджанское национальное движение в 1917-1918 г. Б.,1998.
97. Балаев А. Азербайджанское национальное движение: От "Мусават" до народного
фронта. Б. 1992.
98. Бахтин М.М. Эстетика словесного творчества. М., 1986.
99. Величко В.Л. Кавказ. Б., 1995.
100. Гаджибейли Дж. Избранные. Б., 1993.
101. Гулийев Дж.Б. Борьба коммунистической партии за осуществление Ленинской
национальной политики в Азербайджане. Б., 1970.
102. Добренко Е. Падал. Вопросы летературы. № 8-1980.
103. Документы по Русской политики в Закавказии. Б., 1920.
104. Ежегодник Баку и его районы. Б., 1911.
105. Исмаилзаде Д.И. Русское крестьянство в Закавказье. М., 1928.
106. Казыев М.А. Нариман Нариманов. Б., 1970.
107. Минасазов Г. Избранные произведения. Б., 1982.
108. М. Асад-бек. Сталин. Карьера фанатика. Б., 2003.
109. Нариманов Н. Статьи и письма. М., 1925.
110. Нариманов Н. Избранные произведения. Том - 1, Б., 1988
111. Нариманов Н. Избранные произведения. Том - 2. Б., 1989.
112. Олъгденбург С.С. Царствование императора Николая II. М.,1992
113. Сейидзаде Д.Б. "Азербайджанские депутаты в Государственной Думе России"
Б., 1991.
114. Топчубашов А.М. "Меморандум" Б., 1993.
115. Топчубашов А.М. "Дипломатические беседы" Б., 1994
116. Топчубашов А.М. "Письма из Парижа" Б., 1998.
117. Толстой Л.Н. Соченение. XVIII том. М, 1984.
134
118. Фатуллаев Ш.С. Градостроительство и Архитектура Азербайджана IХ-начала XX
века. Б., 1986.
Qəzetlər
119. Baku, 18.03.1912. № 64.
120. Baku, 09.09.1912. № 56.
121. Baku, 26.04.1909.
122. Bak raboçiy, 18.03.1923. № 60.
123. Dəvət-Qoç, 19.07.1906. № 19.
124. Həyat, 27.04.1906. № 91.
125. Hümmət, 03.05.1918.
126. İrşad, 13.10.1906. № 241.
127. Kavkaz, 1868-ci il, № 5.
128. Kaspi, 06.07.1893. № 144
129. Kaspi, 29.10.1900. № 227.
130. Kaspi, 07.10.1901. № 218
131. Kaspi, 09.10.1901. № 219
132. Kaspi, 22.03.1903. № 57
133. Kaspi, 26.04.1903. № 91
134. Kaspi, 09.04.1909. № 77.
135. Kaspi, 12.04.1911. № 273.
136. Kavkaz, 1868-ci il, № 5.
137. Kavkaz, 1896-cı il, № 262.
138. Molla Nəsrəddin, 23.09.1917. № 25
139. Vışka, 21.04.1931. № 110
140. Zakavkazye, 17.07.1909. № 107.
141. Zakavkazski vestnik, 01.06.1851.
142. Ziyayi-Qafqaziyyə. 06.05.1879. № 14.
Arxiv materialları və ensiklopedik mənbələr
143. A.R.D.A. f. 389, siyahı 8, iş 121, v.64
144. A.R.D.A. f. 389, siyahı 6, iş 443.
145. A.R.D.A. f. 389, siyahı 6, iş 37, v.154.
146. A.R.D.A. f. 970, siyahı 1, iş 32, 33.
147. A.R.D.A. f. 970, siyahı 1, iş 1, v.47.
148. A.R.D.A. f. 970, siyahı 1, iş 7, v.45
149. A.R.D.A. f. 894, siyahı 10, iş 154, v.31.
150. A.R.D.A. f. 970, siyahı 1, iş 16, v.2.
151. A.R.D.A. f. 894, siyahı 10, iş 154, v.16.
152. A.R.D.A. f. 389, siyahı 6, iş 447, v.9,10.
153. A.R.D.A. f. 312, siyahı 1, iş 138, v. 17.
135
154. A.R.D.A. f. 312, siyahı 1, iş 7, v.23.
155. A.R.D.A. f. 46, siyahı 1, iş 346, v.18.
156. A.R.D.A. f. 46, siyahı 4, iş 66, v.3-4.
157. ADTN-nın arxivi, M.H. Hacınskinin cinayət işi. T. 330.
158. AR. MDTA. f. 46, op.4. sax. va. 82, v.1.
159. AR. MDTA. f.389, siyahı 6, iş 37. v.23.
160. AR. MTİ-nin arxivi, PS. 7525 saylı iş.
161. Gürcüstan MDTA f.422 iş 546
162. MEA-nın Azərbaycan tarixi muzeyi, ən yeni tarix dövrü. İnv. № 443.
163. Hacınskilərin ailə arxivi.
164. ASE. IV cild. B., 1980
165. ADTN-nın arxivi, t.330, s. 4.
136
Mündəricat
Müəllifdən
Azərbaycan maarifçi-demokratik hərəkatı
Gənc maarifçi-demokrat
Vicdanlı məmur
Peşəkar memar və ictimai xadim
Diplomatik fəaliyyət
Cümhuriyyət dövrü
Keşməkeşli sovet dövrü
“Difai”
Nəticə
İstifadə olunmuş ədəbiyyat
137
Redaktor: Günel ƏLİYEVA
Bədii tərtibatçı: Xaqani HÜSEYNZADƏ
Texniki redaktor: Cəsarət QASIMOV
Korrektor: Kəmalə XANMƏMMƏDOVA
Operator: Günay ƏSƏDOVA
Aydın Ərşad oğlu Dadaşov
MƏHƏMMƏD
HƏSƏN HACINSKİ
Yığılmağa verilib 10.06.2004
Çapa imzalanıb 19.07.1004
Kağız formatı 60x84
1
/
16
Şərti çap vəqəqi 15, 5.
Tirajı 1000. Sifariş № 199
CBC
polygraphic
production
Tel/Fax: 47 75 04. Tel.: 47 75 25
mətbəəsində çap olunub
138
139
140
141
142
143
144
145
146
147
148
149
150
151
152
153
154
155
156
157
158
159
160
161
162
163
164
165
166
167
168
169
170
171
172
173
174
175
176
177
178
179
180
181
182
183
Dostları ilə paylaş: |