125
göstərir, azərbaycan dili, ədəbiyyatı və teatr sənətinin inkişafına kömək edirdi.
“Nicat” Bakıda və onun ətraflarında kitabxana-qiraətxanalar, məktəblər,
savadsızlığı ləğv etmək üçün axşam kursları açır, xeyriyyə məqsədilə konsert-
gecələr, ictimai-siyasi, elmi mövzularda mühazirələr və məruzələr təşkil edirdi.
“Nicat”da teatr, ədəbiyyat və pedaqoji şöbələr fəaliyyət göstərirdi. 1909-cu ildə
İ.Aşurbəyli “Nicat”ın teatr bölməsinin sədri, sonra isə cəmiyyətin sədri,
M.H.Hacınski isə onun müavini seçilir. Qeyd edək ki, cəmiyyətin teatr bölməsində
görkəmli aktyorlar H.Ərəblinski, H.Sarabski, C.Zeynalov və digərlərinin iştirakı ilə
Ə.Haqverdiyevin, N.Vəzirovun, Ü.Hacıbəyovun, V.Şekspirin, F.Şillerin və s.
əsərləri tamaşaya qoyulurdu. C.Hacıbəyli seçilmiş əsərlərindəki “İlk Azərbaycan
operası necə yarandı?” məqaləsində yazırdı: “Bizim Azərbaycan səhnəsinə opera
gətirməyimiz “Nicat” xeyriyyə cəmiyyətinin üzvləri sayılan mütərəqqi ziyalıların
böyük marağına səbəb olmuşdu. Onlar həvəslə tale yüklü bu işin ərsəyə
gəlməsində yaxından iştirak edirdilər. Xüsusən bu işlərdə zəngin ailənin
nümayəndəsi olan İ.Aşurbəyov fəallıq göstərirdi. Bu həmin Aşurbəyov idi ki,
məşhur azərbaycan-türk publisisti Ə.Ağayevin redaktoru olduğu “İrşad” qəzetini
də maliyyələşdirirdi. Qardaşım Üzeyir bəylə mən də jurnalistik fəaliyyətimizə
burada başlamışdıq. Naşir İsa bəylə dostluq münasibətimiz olduğundan o,
qarşılaşdığımız bütün çətinliklərdə bizə kömək edirdi.” (100.səh.126-127).
16
sentyabr 1910-cu ildə şəhər rəisi Martınovun imzası ilə “Nicat”
cəmiyyətinə verilən sənəddən görünür ki, “Bakı sahibkarı, Şəhər Dumasının
qlasnısı İsa bəy Aşurbəyovun “Nicat” adlı ictimai-siyasi qəzet çıxarmasına icazə
verilir. Qəzetin ilk nömrəsi 14 noyabrda işıq üzü görür.” (156). Bu mətbu orqan
İ.Aşurbəylinin vəsaitilə “Kaspi” mətbəəsində nəşr edilirdi. “Nicat” qəzetinin
proqramında baş məqalələrin, Peterburq və yerli teleqraf agentliklərinin
teleqramlarının, ictimai-siyasi məsələlərlə bağlı məqalələrin, felyetonların,
müsəlmanların həyatı və mətbuatı barədə məqalələrin, teatr-musiqi, neft
şöbələrinin fəaliyyəti nəzərdə tutulurdu. Qəzetin sonuncu nömrəsi 1912-ci il
iyunun 30-da çapdan çıxır.
1906-17-ci illərdə “Nicat” və “Nəşri-maarif” cəmiyyətləri tərəfindən bir və
iki sinifli ibtidai məktəblər yaradılır. “Nicat” xeyriyyə cəmiyyəti uşaqların da
təhsilinin qayğısına qalırdı. 26 aprel 1909-cu il “Baku” qəzetinin yazdığı kimi: “24
apreldə Keşlə stansiyasında “Nicat” cəmiyyətinin filialı açıldı. Təntənəli açılışda
İ.Aşurbəyovun başçılığı ilə şəhərdən gəlmiş idarə heyətinin üzvləri də iştirak
edirdilər.” (121).
17
oktyabr 1909-cu ildən “Nicat” cəmiyyətinin nəznində əhalinin
savadsızlığının aradan qaldırılması məqsədilə axşam məktəbləri fəaliyyətə başlayır.
İsa bəy şəhər idarəsinə müraciət edərək bu kurslarda təhsilin davam etdirilməsi
üçün xərcin yarısının büdcədən ödənilməsini xahiş edir. Şəhər Dumasının 4 noyabr
126
1909-cu il qərarı ilə bu məsələ öz həllini tapır. Qərarda bildirilirdi ki, “ “Nicat”
maarif cəmiyyətinin nəznindəki müsəlmanlar üçün axşam kurslarına tələb olunan
pul məsrəfləri ayrıldı.” (152) Bu kurslara 20-50 yaş arasındakı fəhlələr, xırda
tacirlər və s. təbəqədən olan 240-a qədər dinləyici toplaşmışdı.
Azərbaycanda fəaliyyət göstərən mədəni-maarif cəmiyyətlərindən biri də 1
avqust 1906-cı ildə yaranan “Nəşri maarif” idi. Cəmiyyət yeni ibtidai məktəblər,
qiraətxanalar açır, yetimlərin və yoxsul uşaqların təhsil xərclərini ödəyirdi. 1906-
17-ci illərdə fəaliyyət göstərən “Nəşri maarif”in katibi işləmiş Əli İsgəndər
Cəfərov
yazırdı: “Müsəlman uşaqları rus-tatar məktəblərinə həvəssiz
getdiklərindən, xüsusən burada dini ayinlərin həyata keçirilməsi üçün vaxt
olmadığından və məscidlərin nəznindəki məktəblər mükəmməl savad
vermədiklərindən “Nəşri maarif” uşaqların təhsili ilə məşğul oldu.” (153). Bu
cəmiyyətdə pulsuz olaraq 330-dan artıq şagird təhsil alırdı. Təkcə Abşeron
kəndlərində 11 məktəb fəaliyyət göstərirdi. “Nəşri maarif”ə müəllim kadrları
hazırlamaq üçün 1907-ci ildə “Darül müəllim” pedaqoji məktəbi açılır ki, 1911-ci
ildə buranın 15 nəfər məzunu olur. Bundan əlavə “Bakı islam məktəbi”nin
nəznində də pedaqoji kurslar açılır. “Burada İ.Aşurbəyli və Q.Qarabəyov
komissiyanın sədrləri kimi şəhadətnamələrə imza ataraq müəllimləri cəmiyyətin
məktəblərinə göndərirdilər.” (154).
Əsrin əvvəllərində Azərbaycanda yaranan xeyriyyə cəmiyyətlərinin
fəaliyyətlərinin əhəmiyyəti barədə M.Ə.Rəsulzadə yazırdı: “Dövlət xəzinəsinin
maddi müavinəti və “Nəşri-maarif” ilə “Səfa” cəmiyyətləri kimi milli
müəssisələrin maddi və mənəvi himməti sayəsində nuri-maarif çox illərdən bəri
cəhl və avamlıq zülməti altında örtülü qalan kəndlərimizə də giriyor, ora həyatını
parlatmaq, şənlətmək istiyor.” (71.səh.322).
1907-ci ildə isə Bakıda “Səadət” müsəlman xeyriyyə cəmiyyəti fəaliyyətə
başlayır. Cəmiyyət əsasən köhnə üsullu məktəb və mədrəsələrin yenidən
qurulması, həmçinin, yeni məktəblərin açılması ilə məşğul idi. Təşkilatın nəznində
“Səadət” məktəbi də fəaliyyət göstərirdi. Axund molla Ələkbər Abbasquluzadənin
başçılıq etdiyi “Səadət” ruhani cəmiyyətinin katibliyini isə N.Vəzirovla birlikdə
İ.Aşurbəyov aparırdı.” (104.səh.67).
İ.Aşurbəyli türk əsirlərinə kömək məqsədilə yaradılmış, qeyri-qanuni
fəaliyyət göstərən “Qırmızı xaç” cəmiyyətinin işinə də yaxından köməklik edirdi.
Bakıda güclü Xəzri küləyi əsən zaman Nargin adasında əsirlərə nəzarət edən
gözətçilər öz postlarını tərk edirdilər. Xalq yazıçısı Qılman İlkin özünün “Sən
köhnə Bakını tanıyırsanmı?” kitabında yazır: “1983-cü ildə böyük rus dramaturqu
A.İ.Ostrovski Bakıda olub. O da gündəliyində Bakının Xəzrisindən gileylənirdi:
“Külək elə əsirdi ki, ayaq üstə durmaq mümkün deyildi. Bu məşhur Bakı Xəzrisi
idi. Şəhərin bu başından girib o başından çıxır və dəhşətli tozanaq qoparırdı. Üz-
Dostları ilə paylaş: |