117
adamlardır gedirlər orada öz pullarıyla acları da saxlamağa yaxud, bunlar öz
hesablarına doktor dəstəsi ya dərman göndərirlər. Əgər Bakı istəsə beş dənə doktor
dəstəsi göndərər və öz hesabına müharibə meydanında böyük bir xəstəxana açıb
saxlaya bilər, bu xüsusi düşünülməlidir.” (42).
Qeyd edək ki, “Haqq yolu” qəzeti Osmanlı imperiyasının İtaliya
müharibəsində Avropa və Afrikadakı ərazilərini itirməsini, 1912-13-cü illərdə
genişlənən Balkan müharibəsində bu imperiyanın iflasa uğramasını, “İttihad və
tərəqqi” partiyası sayəsində osmanizmi panislamizm və pantürkizm ideyalarının
əvəz etməsini izləyərək oxucularına çatdırırdı.
1914-cü ildə Qarabəy Qarabəyov həkim kimi Bakı milyonçularının və
müsəlman ruhanilərinin təşkil etdiyi xüsusi diviziyanın tərkibində Səlib Əhmər
(qırmızı xaç) cəmiyyətinin xətti ilə cəbhəyə getməyə hazırlaşır. Müsəlmanlardan
ibarət “Vəhşi diviziya” adlı qoşun birləşməsinin baş həkimi olmuş Qarabəyov
həmin ərəfədə mənəvi və fiziki düşkünlükdən müalicə edib ayaq üstə qoyduğu şair
Məhəmməd Hadini də onunla cəbhəyə yollanmağa təhrik edir. Ərəb, fars və rus
dillərini bilən böyük romantik şairimiz, əvvəl Həştərxanda, 1910-cu ildə isə
İstanbulda jurnalistik fəaliyyəti ilə məşğul olmuş, Türkiyənin “Tənin”, “Rübab”,
“Şahübal”, “Mahitab” və “Hilal” qəzetlərində şer və məqalələri ilə çap olunmuşdu.
Məhəmməd Hadi burada yüksək rütbəli bir məmuru təhqir etmək üstündə həbs
edilir. “Minlərlə binəva quru yerlərdə can verir, Beş-on ləin naili doryayi
nemətin..” deyə sosial ədalət axtaran şair mənəvi sarsıntı içərisində vətənə dönür
və ən yaxın dostu, sirdaşı doktor Qarabəyovun təhriki ilə bir müddət onun
xəstəxanasında ruh düşgünlüyündən müalicə olunur. Gəncliyinin nakam
məhəbbətindən sonra ömrü boyu tənha yaşayan Məhəmməd Hadi Qarabəyovlar
ailəsinin ən doğma adamı idi.
Doktor Qarabəyov cəbhədə olarkən, yeganə oğlu Müzəffərin yeddi yaşında
“sibir xorası” xəstəliyindən dünyadan getməsi peşəkar həkim kimi asanlıqla bu
xəstəliyi müalicə edə bilən Qarabəyə olduqca ağır təsir edir. Bir müddət ictimai
fəaliyyətdən belə kənarlaşan Q.Qarabəyov Rusca-Azərbaycanca lüğət tərtibinə
başlayır.
Q.Qarabəyov 1918-ci ilin sonunadək cəmisi beş nömrəsi çapdan çıxan
“Yeni həyat” adlı gündəlik siyasi-ictimai və ədəbi qəzetə redaktorluq edir. Həmin
ilin mart hadisələrində daşnak-bolşevik qurumunun təqibindən yaxa qurtaran
Qarabəyov altı ay Dağıstanın dağ zirvələrindəki aullarda yaşadıqdan sonra artıq
Türk-azərbaycan ordusu tərəfindən azad olunmuş Bakıya qayıdır.
“İttihadi-islam” firqəsinin orqanı olan, 1917-ci il dekabrın 4-dən 31-dək
Azərbaycan dilində nəşr olunan “İttihad” qəzetinin Ceyhun bəy Hacıbəyovdan
sonra 1919-il fevralın 21-dən 1920-ci il aprelin 23-dək rus dilində çıxan saylarının
redaktoru məhz Q.Qarabəyov olmuşdu.
118
“İttihadi-islam” təliminin istiqlaliyyət və inkişaf konsepsiyası mütərəqqi
dəyərlərə arxalandığı üçün Avropa dövlətlərində qismən də olsa anlaşılsa da,
Rusiyada düşmənçiliklə qarşılanırdı. Digər xalqlarla münasibətdə humanizmi önə
çəkən “İttihadi-islam” təlimini geniş kütlə üçün açıqlayan Qarabəy Qarabəyov rus
dilində çıxan “İttixad” qəzetinin 7 mart 1919-ci il 2-ci sayında yazırdı: “Rus xalqı
ilə hərtərəfli əməkdaşlıq vacibdir. Heç kim, heç vaxt millətimizin başına gələn
müsibətlərə görə rus xalqını günahkar saymayıb. Rus imperiyası rus xalqı demək
deyildir. (43).
Azərbaycanda Sovet imperiyası qurulduqdan sonra Şura hökuməti əleyhinə
yerlərdə güclənən müqavimət hərəkatı və üsyanlar partiyalara qarşı təqibləri
gücləndirdi. Nəhayət, 1921-ci ildə “Müsavat”, “İttihad”, “Əhər” partiyalarının
fəaliyyətləri qadağan olundu və bundan sonra müalicəxanasını hökumətə təhvil
verib özü müdir vəzifəsində qalmış Q.Qarabəyov başda olmaqla partiyanın 155
nəfər üzvü həbs olundu. Azərbaycan Fövqəladə Komissarlığında çalışan Beriya və
Bağırovun qərarı ilə Q.Qarabəyovun əmlakı müsadirə edilir və o, Arxanqelsk
vilayətindəki məşhur Solovkiyə sürgün edilsə də, burada da həkimlik fəaliyyətini
davam etdirir. Nəhayət, Bakıya qayıtmış Nərimanovun səyi ilə 1923-cü ilin
mayında Q.Qarabəyov sürgündən azad edilir. Nərimanovun rəsmi göndərişi və
Rusiya Fövqəladə Komissarlığının icazəsi ilə 1923-cü ildə Moskvaya köçən
Q.Qarabəyov həmin idarədə həkim kimi fəaliyyətə başlayır. Bolşaya Bronnaya
küçəsində 24 saylı evin 4-cü mərtəbəsində mənzil alır və burada nüfuzlu bir həkim
kimi Tibb İnstitutunda pataloji anatomiyadan dərs deyir, paralel olaraq Kreml
xəstəxanasında da fəaliyyət göstərir.
1922-ci ilin dekabrında SSRİ Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin sədri seçilən
N.Nərimanov tapdığı ürək ağrıları barədə daim Q.Qarabəyova müraciət edirdi.
Tarix elmləri doktoru A.Hüseynovun 7 avqust 1991-ci il “Kommunist” qəzetində
dərc olunmuş “Əqidəcə fərqlənsələr də” məqaləsində yazdığı: “Bir neçə il əvvəl
Moskvada Dövlət Arxivində işləyərkən rus dilində makinada yazılmış, rəngi
saralmış mətnlə rastlaşdım. Səhifənin başlığında yazılmışdı: Nərimanovun rəyi.
Doktor Qarabəyovun türkcə-rusca lüğətinin nəşri haqqında. Mətn üzərində
N.Nərimanov öz əliylə düzəlişlər etmişdi. Bu üç səhifəlik yazı Nərimanovla
Qarabəyovun əlaqələri və Qarabəyovun lüğəti barədə məlumat verir.
Əlyazmasında tarix göstərilməyib. Əlaqədar materiallarla tanışlıq mətnin 1924-cü
ilin martında yazıldığını müəyyənləşdirməyə imkan verdi.” (29) sözləri
Nərimanovla Qarabəyov arasındakı isti münasibətlərin təsdiqinə çevrilə bilər.
Qeyd edək ki, Qarabəyovun Moskvada yaşadığı müddətdə iki dəfə nəşr etdirdiyi
rusca-türkcə lüğətini daha da genişləndirməsi sənədlərdən məlum olur. Lüğətin
çapı ilə bağlı yazışmalar isə uzun müddət davam etmişdi. A.Hüseynovun həmin
məqaləsində göstərdiyi kimi: “Azərbaycan Xalq Maarif Komissarının müvəkkili,
Dostları ilə paylaş: |