115
Avropanın mərkəzi şəhərlərində yaşadıqdan sonra 1908-ci ildə İstanbula gələn
Qarabəyov “İttihad” partiyasının əsas özəklərindən biri olan “Səadət” təşkilatını
yaradır. Həmin il hakimiyyəti ələ alan “Gənc türklər” Qarabəyova vəzifə təklif
etsələr də, o bundan imtina edir.
1911-ci ildə Bakıya qayıdan kürəkəni Qarabəyovun ailəsi üçün Hacı
Rzaqulu bəy Aşurbəyov Vorontsov (indiki Əzizbəyov) küçəsindəki 17 saylı
(Məhəmməd Əmin Rəsulzadə isə qonşuluqdakı 15 saylı evdə yaşayırdı) bir
mərtəbəli mülkü alır. Qarabəyin həyat yoldaşı Məsumə xanımın dayısı - inşaatçı
mühəndis, şəhər dumasının üzvü, Bakı millionerlər dumasının sədri Abbasqulu
Rzayevin podaratçılığı ilə mülkə iki mərtəbə də əlavə olaraq tikilir. Ailə
üçmərtəbəli mülkün üçüncü mərtəbəsində məskunlaşır, ikinci mərtəbə kirayə
verilir, birinci mərtəbə isə müalicəxanaya çevrilir və qəzet elanlarından göründüyü
kimi burada doktor Qarabəyov hazırladığı dərmanlarla xəstələri müalicə etməklə
yanaşı, rentgen, mədən suları və təbii otların imkanlarından da geniş istifadə edir.
“Haqq yolu” adlı qəzet nəşr etmək fikrinə düşən Qarabəyovun 27 oktyabr
1911-ci ildə Bakı bələdiyyə rəisinə ünvanladığı xahişnaməsindən (158) göründüyü
kimi həftədə bir dəfə azərbaycan dilində çıxacağı və 12 şöbədən ibarət olacağı
nəzərdə tutulan qəzet sırf maarifçi funksiya daşıyacaqdı. Lakin sonradan
Qarabəyov fikrini dəyişib qəzet deyil, “Molla Nəsrəddin” ənənələrinə sadiq olan
bir jurnal nəşr etdirməyə qərar verir. Həmin dövrdə “Nicat” cəmiyyətinin təsis
etdiyi, M.F.Axundovun yüz illik yubiley komissiyasının sədri seçilən Qarabəyov
klassik dramaturgiyamızın banisinin ədəbi irsinin çapı və yerlərdə təbliği üçün
əməli tədbirlər görməyə başlayır.
4 dekabr 1911-ci il “Kaspi” qəzetinin 273-cü sayında yubiley tədbiri barədə
oxuyuruq: “Təntənəli mərasimi açan yubiley komitəsinin sədri doktor Qarabəyov
məzmunlu nitq söylədi. “Bu gün biz xalqın qəlbində layiqli yer tutmuş bir insanın
xatirəsini yad edirik. O, müsəlman aləminin qüsur və eybəcərliklərini göstərmiş bir
sənətkar olmaqla yanaşı, hər bir personajı öz dilində danışmağa məcbur etmişdi.
Axundovun nəzəri və praktiki fəaliyyətindəki bu qətiyyət və inam şərq
despotizminin təzyiqinə məruz qalmış xalqın idrak və mənəviyyatında nadir
hadisədir ki, bizlər ondan nümunə götürməliyik. Anlamalıyıq ki, əqidə olmadan
ictimai fikri ələ almaq və cəmiyyət üçün faydalı olmaq qeyri-mümkündür. Təəssüf
ki, bizim aramızda Axundov kimilərə nadir hallarda rast gəlinir. Qara kütləyə
rəhbərlik iddiasında olan biz ziyalılar əslində öz mənafeyimizə və şişirdilmiş ad-
sanımıza xidmət edirik. Biz güc sərf etmədən ön cərgədə olmaq arzusunda və
həsrətindəyik. Mədəni xalqlarda belə hallar çoxdan keçmişdə qaldığından onlar
gələcəyə doğru inkişaf edə bilmişdilər, biz isə yerimizdə donub qalmaqdayıq. Hələ
ki, biz yüksək ideyalar uğrunda çarpışmırıq, hələ ki, Axundovlar doğulmur bu
məsələ həll olunmamış qalacaqdır. Bizim geriliyimizin bütün günahkarları öz
116
marağını güdərək xalqın şürunu çaşdıran bizlər özümüzük. Biz özümüzü tərbiyə
edəndən sonra kütlə ilə məşğul ola bilərik. Görkəmli ədib, eyni zamanda əsl
vətəndaş olan Axundov həyatı boyu ürəyində bəslədiyi ideyaya sadiq qalmaqla
kifayətlənməmiş, bütün çətinliklərə və maneələrə baxmayaraq bu ideyanı həyata
keçirməyi bacarmışdır. Məhz bu xüsusiyyəti onu son dərəcə nadir və yüksək
şəxsiyyət kimi tanıtmışdır. Əsl ziyalı vətəndaş elə şəxsə deyilir ki, o, yalnız yüksək
ideyaya yox, həm də bu ideyanı həyata keçirmək iqtidarına və əzminə malik
olsun.” Sonra onun Qurandan misallar göstərməklə maarifçinin əhəmiyyətini
vurğulaması alqışlarla qarşılanır. Yubiley komissiyasının sədr müavini yazıçı-
dramaturuq Ə.Haqverdiyev “Mirzə Fətəli Axundov və onun əsərləri” mövzusunda
məruzə edir. “Hacı Qara” komediyasından 2-ci akt göstərilir, sonra isə
M.F.Axundovun şərəfinə nitqlər söylənilir.” (135).
1911-ci il dekabr ayının 14-də həftəlik, siyasi, ədəbi, iqtisadi jurnal olan
“Haqq yolu”nun ilk nömrəsi çapdan çıxdı. 1911-1912-ci illərdə fəaliyyət göstərən
nəşrin birinci nömrəsində Q.Qarabəyovun 1911-ci il dekabr ayının 2-də Tağıyevin
teatrında keçirilən mərasimdəki nitqi tam halda dərc olunmuşdur. Qəzetdə siyasi,
ictimai, iqtisadi mövzularla yanaşı, maarifçi funksiya daşıyan xronika materialları,
dünya ədəbiyyatından tərcümələr də verilirdi.
1911-12-ci illərdə aparılan İtaliya-Türkiyə müharibəsində iştirak etmək
üçün gənclərimiz könüllü olaraq döyüş bölgələrinə getməyə can atırdılar.
Türkiyəni qorumaq naminə olsa da, problemlər yaradan bu kortəbii axının qarşısını
almaq məqsədilə “Haqq yolu” qəzetinin 24 oktyabr 1912-ci il 19-cu sayında
Qarabəyov “Könüllülər lazımdırmı?” məqaləsi ilə çıxış edir. Məqalənin mətni
dövrün mənzərəsini aydın şəkildə göstərir: “Ehtimal ki, bizim cavanlarımız
arasında gedib müharibə meydanında qan tökmək istəyənlər olsun. Bu barədə öz
mülahizəmi bəyan etməyi lazım bilirəm. Biz müsəlmanların vəzifəsi mücahidə
edən qardaşlarımıza kömək etməkdir. Nəinki onlara ziyan vermək. Əgər burdan
hər kişi 40 manat bulub bununla yola qoyularsa, gedib orada İstanbul aclarının
miqdarını artırmaqdan, osmanlıların boğazına sarılıb əkmək istəməkdən başqa heç
bir xidmət edəməzlər. Ac adam orada daha çoxdur. Əlli manat yola sərf edilən pulu
bu adamlar getməyib ianə etsələr çox məqluanə (məqsədə uyğun) hərəkət etmiş
olurlar. Bizim adamlarımız gedib orada əsgərlik edəməzlər. Yaralılara baxmaq
vəzifəsini ifa edəməzlər. Çünkü yaralıya baxmaq üçün yüz minlərlə əcəmi adamlar
vardır. Deməli, bu adamları geri göndərmək üçün belə osmanlılar gərək ciblərindən
pul versinlər, elə isə bu hümmiyyət olmayıb müzərrət olur. Oraya gedən adam ya
əsgər olmalıdır ki, qayda üzrə gözəl müharibə edə bilsin. Ya doktor olmalıdır onda
da öz pullarıyla, öz dərmanlarıyla, öz xərciylə ki, həqiqətən müavinət edə bilsin.
Yoxsa gedib orada aclığı artırmaq cinayətdir. Xristian könüllüləri bizlərə nisbətən
qəbul edərlər, çünki onların əksəri ya əsgərlik görmüş adamlardır, ya zəngin
Dostları ilə paylaş: |