79
rus fəhlələri çara qarşı çıxaraq sizi də onun zülmündən xilas etdilər.” (111.səh.217).
Dini rəhbər kimi Nəcməddin Əfəndidən xüsusi siyasi bilik və ağıl gözləməyən
N.Nərimanov “Yaxşı yadımdadır: söhbətlərimizin birində “Çar zülmündən xilas
olduqdan sonra fəaliyyətinizi necə düşünürsünüz?” sualıma “Bizim Quran və
qılıncımız var” cavabını verdiniz. Bəs indi hanı sizin Quran və qılıncınız?”
(111.səh.219) yazmaqla onların daim istinad etdikləri fikir və ideyalarının
verdikləri vədlər kimi boşa çıxdığını bildirirdi. Müəllifin “Dövlət dini işlərə
qarışmamalıdır. Bolşeviklər deyirlər: hər bir xalq öz taleyini müəyyən etməkdə
müstəqildir. Sizə bundan artıq nə lazımdır?” sözləri isə qaranlıqdan çıxış yolunu
yalnız Sovet Rusiyasında görən və öz fikirlərində yanılmadığına əmin olan bir
şəxsin əks mövqedəkiləri də buna inandırmaq istəyini göstərirdi.
27 oktyabr 1919-cu ildə Parisi tərk edən M.Hacınski oradakı diplomatik
çətinliklər barədə neçə illər sonra həbsxanada verdiyi izahatda yazırdı: “Paris
konfransının gedişinə fəal müdaxilə edən ABŞ siyasəti aparıcı mövqedə dururdu.
Amerika prezidenti Vilsonun göndərdiyi on dörd maddədən ibarət tələbnamədən
göründüyü kimi, o, yer kürəsinin xırda parçalara bölünməsini istəmirdi. Görünür ki,
beynəlxalq iqtisadiyyatı ələ almaq istəyən Amerikanın xarici ticarət siyasətinə belə
özünün gömrükləri olan çoxsaylı xırda dövlətlər sərf eləmirdi. Xüsusən Avropa ilə
Asiya arasındakı Zaqafqaziya ölkələri Amerikanın bu siyasəti qarşısında əsas
maneəyə çevrilmişdi.” (160).
Leninin “Bütün ölkələrin proletarları birləşin!” çağırışını həyata keçirən
Rusiya bolşeviklərinin vətəndaş müharibəsindəki uğurlarından narahat olan
Avropa ölkələri əks tədbirlər görmək zorunda qaldılar.
22 dekabr 1919-cu il tarixli parlamentin yüz doqquzuncu iclasında:
“Hökumət elə olmalıdır ki, bütün millətin etimadını qazansın, çətin vaxtda bütün
millət onun arxasında olsun.” (11.səh.631) – deyən “İttihad”çı Q.Qarabəyov
müxalif firqəsinin nəhayət, yeni hökumətin məsuliyətinə şərik olduğunu bildirərək:
“Hökumətin çox parası çalınmışdır. Bir çox işlər görülmüşdür, təcavüzlər, sui-
istemalar olmuşdur...” deyərək günahkarların sərt cəzalandırılmasını tələb edirdi.
Ölkədəki bahalığın səbəbini ixracatın olmamasında görən, çörəyin qiymətinin 9-
dan 28-30 manata qədər qalxdığını söyləyən natiq fəhlə və məmurların tələb
etdikləri kimi maaşların artırılmasının onların dərdinə çarə olmayacağını bildirirdi.
24 dekabr 1919-cu ildə Qarabəyovun təklifi ilə daxili işlər naziri vəzifəsində
də özü çalışan N.Yusifbəylinin hökumət kabinetində M.H.Hacınskinin daxili işlər
naziri təyin olunması parlamentdə çoxlarının mənafeyinə toxundu.
28 dekabr 1919-cu ildə parlamentdə “Müsavat”ın və bitərəflər qrupunun
liderlərindən olan on iki nəfərin F.Xoyskinin kabinetində keçirilən müşavirəsində
daxili və xarici siyasətin gərginliyi şəratində daxili işlər naziri M.H.Hacınskinin və
digər sosialist nazirlərin yerinə kommunistlərə qarşı barışmaz olan şəxslərin təyin
80
edilməsi barədə təklif verilir. Bu toplantıda ölkədəki gərginliyi nəzərə alaraq
vəziyyətdən çıxmaq naminə müvəqqəti də olsa parlamenti buraxıb hakimiyyəti bir
əldə cəmləmək və yalnız altı aydan sonra yeni seçkilər keçirmək məsələləri də
müzakirə olunur.
Akademik Cəmil Quliyev ADR dövründə siyasi mənzərəni belə təsvir edir:
““Müsavat”ın hakimiyyətdə olduğu müddətdə Azərbaycanda çoxsaylı partiyalar,
siyasi qruplar və cərəyanlar, müxtəlif ictimai təşkilatlar, birliklər və cəmiyyətlər
fəaliyyət göstərirdi. Onlar müxtəlif dillərdə qəzet və jurnallar da nəşr etdirirdilər.”
(101.səh.119).
15 yanvar 1920-ci ildə Paris sülh konfransının hərbi ekspert şurası Böyük
Britaniyanın hərbi naziri U.Çörçillin başçılıq etdiyi silahlı qüvvə
komandanlığının da iştirakı ilə Azərbaycana və Gürcüstana hərbi yardımın
göstərilməsi məsələsini müzakirə edir.
19 yanvar 1920-ci ildə hökumət başçılarının iştirakı ilə və nəhayət,
Azərbaycan nümayəndələrinin tam heyətlə təmsil olunduqları bir şəraitdə Paris
sülh konfransının Ali Şurasının ADR-i diplomatik aləmdə tanıması uğurlu addım
idi.
Dolaşıq daxili və xarici amillər sayəsində müstəqil siyasət yürüdə bilməyən
ADR Rusiyanın güclənməkdə olan Sovet rejimi ilə neytral münasibət qurmağı
bacarmırdı. Sovet Rusiyasına ixracına ingilislər tərəfindən embarqo qoyulan neftin
Xəzər dənizi vasitəsilə Həştərxana qanunsuz daşınmasına qarşı Azərbaycan
hökuməti heç bir tədbir görə bilmirdi. Çünki gəlirdən məhrum olmaq təhlükəsi ilə
üzləşən sahibkarlarla bərabər, onların mənafeyinə xidmət edən millət vəkilləri və
bolşeviklərin qızışdırdığı tətilçilərlə mübarizə aparmaq olduqca çətin idi.
Birinci Dünya Müharibəsindən sonra artıq real dayaqlardan məhrum olmuş
turançılıq ideyasının həyata keçirilməsi üçün döyüşən Nuru paşa və Ənvər paşanın
Türkiyəyə yeni qələbələr qazandırmaq istəkləri romantik görünürdü. Bu ərəfədə
Nuru paşanın qısa müddətli sülh sazişinə görə Osmanlı qoşunlarını şimaldan
təcavüz gözləyən Azərbaycanın ixtiyarına verməyə çalışması isə qərb
imperializminə qarşı mübarizə aparan gənc türklərin Sovet Rusiyası ilə
əməkdaşlığı fonunda perspektivsiz sayılırdı. 1919-cu ilin iyul-avqust aylarında
Ərzurumda keçirilən Şərq Əyalətlərinin Hüquqlarını Müdafiə İttifaqının iclasında
Mustafa Kamalın bolşevizmi milli hərəkatın ideologiyası hesab etməsə də, bu
ideya altında rusların xarici müdaxiləçilərə qarşı döyüşlərini qəhrəmanlıq
adlandırması, yeni Türkiyənin qorunması naminə hələ beynəlxalq aləmdə
tanınmayan
Azərbaycan
Respublikasının
mənafeyinin
az
əhəmiyyətli
görünməsinin məntiqi mənzərəsini yaradırdı. Üstəlik Sovet Rusiyasının Türkiyəyə
hərbi köməyinin Azərbaycan Cümhuriyyətinin ərazisi vasitəsilə həyata keçirilməsi
fikri bu gənc respublikanın gələcək taleyini indidən sual altına qoyurdu. Yenicə
Dostları ilə paylaş: |