95
olması yollarını axtarırdım. Mən sosial-demokrat idim, lakin bu təşkilat getdikcə
daha çox idealdan uzaqlaşır.
Mən bolşeviklərin proqramını xüsusi inamla qəbul etmişəm, belə ki, mən
bunda öz məramımın; dünyada köləliyin məhvinin həyata keçməsini görürdüm.”
(111.səh.66) fikirləri daxilən azad olan maarifçi-demokratın səmimi etirafıdır. O,
artıq həmin dövrdə əldə etdiyi hakimiyyəti möhkəmlətməklə məşğul olan Stalini
nəzərdə tutaraq “Hakimiyyət çoxlarını korlayır. Belə də oldu; hakimiyyət bir çox
görkəmli işçiləri korladı. Onlar nəhəng bir dövlətin müqəddəratını öz əllərinə
almaq və diktator olmaq qərarına gəldilər...” deməklə mühitdə cərəyan edən
hadisələrin dəqiq diaqnozunu qoyur. N.Nərimanova doğru uzanan qara əllərin və
ətrafında yaranaraq ona qarşı yönələn zorakılıq həlqəsinin gündən-günə daraldığını
məktubun bu məqamı daha qabarıq ifadə edir: “İndi mən bu sətirləri sənə yazarkən
iş o yerə çatıb ki, Lenindən sonra özlərini onun qanuni varisləri adlandıranların
dövləti idarə etməyi bacarmamaları nəticəsində əmələ gəlmiş böyük nöqsanlarımız
barədə kommunistlər öz aralarında belə danışa bilmirlər.” (111.səh.66).
Şübhəsiz ki, ADR-in iflasında rolu az olmayan xarici faktorların bir neçəsi
də, Türkiyənin vəziyyəti ilə bağlı idi.
Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra xalq təsərrüfatı
sahəsində çalışan M.Hacınski 1922-ci ildə çap olunmuş “Hophopnamə”də verilmiş
fotodan göründüyü kimi Mirzə Ələkbər Sabirin abidəsinin tikintisinə də rəhbərlik
etmişdir.
1923-ci ildə Zaqafqaziya Dövlət Plan komitəsi sədrinin birinci müavini
təyin olunan M.Hacınski Azərbaycanda sənaye şəhərlərinin salınması barədə
layihələrin müəllifi olmaqla yanaşı, öz məqalə və çıxışlarında xüsusən Daşkəsənin
iqtisadi inkişafını önə çəkirdi.
18 fevral 1922-ci ildə mərkəzi idarəçiliyi tələb edən Leninin bir neçə ay
əvvəl etdiyi təklif ilə Zaqafqaziya partiya təşkilatlarının I qurultayı
Zaqfederasiyanın yaradılması məsələsini qəbul edib Q.K.Orconikidzeni yeni
yaradılmış Ölkə Komitəsinin sədri seçdi.
12 mart 1922-ci ildə təşkil olunan Zaqafqaziya Sovet Sosialist
Respublikaları Federativ İttifaqı Şurasının rəyasət heyətində N.Nərimanovun
A.A.Bekzadyan və P.K.Mdivani ilə birlikdə ittifaq şurası sədrləri seçilmələri uzun
sürmədi.
8 may 1922-ci ildə Bakıdakı Aşağı Məzarlıq küçəsindəki mənzilindən
yalnız oyma naxışlı, gümüş şamdanlı fortopianonu götürüb Tiflisə köçən
M.Hacınskilər ailəsi orada Maçabeli küçəsində məskunlaşırlar. 1 noyabr 1924-cü
ilədək Zaqafqaziya Xalq Komissarlığının Xarici ticarət komissarının, 10 oktyabr
1927-ci ildən Dövlət Plan komissarının həbs olunduğu tarixə - 12 noyabr 1930-cu
ilədək təchizat və ticarət komissarlarının müavini vəzifəsində çalışmış M.Hacınski
96
daim Azərbaycanın mənafeyini önə çəkmişdi. Zaqafqaziyada iri sənaye
şəhərlərinin salınması barədə layihələrin müəllifi olan M.Hacınski öz məqalə və
çıxışlarında, xüsusən dövlət plan komissarının müavini olarkən iqtisadi birlik
çərçivəsində nəzərdə tutulan Rustavi Metal kombinatını filizlə təchiz edəcək
Daşkəsənin iqtisadi inkişafını daim diqqət mərkəzində saxlayırdı.
Tiflisdə Piroqov küçəsindəki səkkiz saylı binanın ikinci mərtəbəsində
Hacınskilər ailəsi, üçüncüdə isə Zaqafqaziya Diyar Partiya Komitəsinin birinci
katibi olan Lavrentiy Beriya (1899-1953) və 1902-05-ci illərdə Bakıda “Nina”
bolşevik mətbəəsində çalışmış Vano ləqəbli İvan Fyodroviç Sturua yaşayırdı.
Uşaqların Vano dayı çağırdığı komissar Sturua ilə köhnə münasibəti olan
Məhəmməd Həsən Hacınski “Necə tale məni bu yaramazla bir evə salmışdır” deyə
dəfələrlə qonşusu Lavrentiy Beriyaya gizli nifrətini bildirirmiş.
Onların evində Vəzirov, Camal Hacınski, doktor Cəfər Rüstəmbəyov kimi
insanlar tez-tez qonaq olurdular.
1923-cü il iyulun 7-də Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində baş qaldıran
müqavimət hərəkatlarının yatırılmasında xüsusi amansızlığı ilə seçilən
Ə.Qarayevin partiya komitələri sədrlərinin işirakı ilə keçirilən komissiyada
Qarabağın düzən hissəsində hakimiyyət orqanlarının quruluşu haqqında
məruzəsindən sonra Dağlıq və Düzən Qarabağ bir-birindən ayrılaraq Düzən
Qarabağda qalan qəzalardan mərkəzi Ağdam olmaqla vilayət idarəsi yaradılması
qərara alınır.
Tədqiqatçı Rafael Hüseynov “Millətin zərrəsi” kitabının “Qırmızı şeytanın
mavi nökəri” bölməsində yazır: “Qorbaçovun aşkarlığı başlananda - yasaq əsərlər
asta-asta üzə çıxdığı vaxtlarda Əsəd bəyin “Stalin” kitabının surəti, xüsusən həmin
kitabın Anastas Oblikoyanı elə rusca mətndə “qef taran” deyə nişan verən bir
səhifəsi əl-əl dolaşdı. NKVD-nin rəhbərlərindən olmuş general Atakişiyev də el
sözüylə desək “ondan” idi. Və bu “mələkmənzə” Əliheydər Qarayev də.
Çoxdurlar, hamısını sadalayıb yazımı onların iyrənc adları ilə bulaşdırmaq
istəmirəm. Bu mətləbi istəməyə-istəməyə ona görə yazıram ki, belə cinsi
naməlumlar yalnız bədənlərinin məlum hissəsilə deyil, əqidələrilə, vicdanları ilə,
əməllərilə millətə və həmvətənlərinə münasibətlərilə şərti olublar. Utancaq
qələmlərin yazıya gətirmədiyi bir əhvalat da söylənilir. 1921-ci ildə bolşevik-
erməni separatçıların züyünə qoşulan Ə.Qarayev canfəşanlıqla Dağlıq Qarabağın
Ermənistana qatılmasına tərəfdar olduğunu təkid edəndə N.Nərimanov qəzəblə ona
çımxırıbmış: “Qarabağ sənin filan yerin deyil ki, onu asanca hər yetənə verəsən.”
(Mən filan yazıram, Nərimanov adı ilə deyib.)” (31.səh.244).
30 dekabr 1922-ci ildə Sovet dövləti yarandıqdan bir neçə gün sonra SSRİ
MİK- sədrlərindən biri seçilən N.Nərimanov ailəsi ilə birlikdə Moskvaya köçüb 28
yanvar 1925-ci ildəki müəmmalı ölümünə qədər Vozdvijenka küçəsindəki 47
Dostları ilə paylaş: |