97
nömrəli evin 29-cu mənzilində yaşadı. Professor Teymur Əhmədovun “Nəriman
Nərimanov” monoqrafiyasında yazdığı kimi: “SSRİ MİK Rəyasət Heyəti
iclaslarının protokolları, dövri mətbuat və arxiv sənədləri sübut edir ki,
N.Nərimanov ən mühüm dekret, qərar və müraciətnamələrin işlənib
hazırlanmasında, xarici siyasət tədbirlərində, onların həyata keçirilməsində fəal
çalışmışdır. SSRİ MİK Rəyasət Heyəti Komissiyası, istərsə də, SSRİ Sovetlər
qurultayının rəhbərlik üzrə komissiyası tərkibində bir sıra ciddi dövləti əhəmiyyəti
olan əsasnamənin, qayda və təlimatların və konstitusiyanın işlənib hazırlanmasında
da, N.Nərimanov böyük qayğı, səbr və müdriklik göstərirdi.” (21.səh.287).
7 iyul 1923-cü ildə L.Mirzoyanın hazırladığı zəmin və Stalinlə
Orconikidzenin razılığı əsasında daşnakların çoxdan arzuladıqları Dağlıq Qarabağ
Muxtar vilayəti elan edildi. Tədqiqatçı F.Əhmədova özünün “Nəriman Nərimanov
- ideal və gerçəklik” kitabında yazır: “Nərimanovun bu prosesdə mövqeyi tarixi
sənədlərdə təsbit olunsa da, şəxsi münasibətini belə ifadə etmişdi: “Dağlıq Qarabağ
Mirzoyanın güclü təsiri altında muxtar vilayət elan edilmişdir. Mənim vaxtımda bu
mümkün olmamışdı, ona görə yox ki, mən bu muxtariyyətin əleyhinə idim, sadəcə
olaraq ona görə ki, erməni kəndlilərinin özləri bunu istəmirdilər. Mirzoyan bu
müddət ərzində erməni daşnak müəllimlərin köməyilə zəmin hazırladı... Daha
sonra Gəncənin dağlıq hissəsi gəlir və i.a. Azərbaycanda daşnak siyasəti tam gücü
ilə həyata keçirilir.” Mirzoyanın hazırladığı güclü zəmin isə “arxasında Stalinin
dayandığı, o zaman güclü olan Serqonun apardığı siyasətə söykənirdi.”
(19.səh.118).
Şübhəsiz ki, 1924-cü il yanvarın 23-də Leninin ölümündən sonra
N.Nərimanov üçün idarə etdiyi klan naminə düşməni soyuqqanlılıqla məhv etməyi
bacaran, bundan əlavə, erməni daşnaklarının təsir dairəsində olan Stalinlə işləmək
olduqca ağır idi. Tədqiqatçı V.Məmmədovun “Nəriman Nərimanov” kitabında
yazdığı, Leninin ölümü ilə bağlı Nərimanovun dilindən səslənən: “Dünyanın ən
böyük psixoloqu, müsəlman xalqlarının ən həqiqi müdafiəçisi aramızdan getdi”
(56.səh.123) fikirləri əslində yeni rəhbər fonunda köhnənin ilahiləşdirilməsi idi.
1924-cü ildə Finlandiyaya qaça bilmiş M.Ə.Rəsulzadə Almaniyadan
İstanbula gəldikdən sonra parçalanmış milli və siyasi qrupları öz ətrafında
birləşdirərək Azərbaycan Milli Mərkəzini yarada bildi. Peşəkar diplomat
Əlimərdan bəy Topçubaşovun rəhbərlik etdiyi AMM-in Paris bölməsi isə
Azərbaycanda gizli fəaliyyət göstərən AMM-in beynəlxalq əlaqələrinin
tənzimlənməsində mühüm rol oynadı. Rusiyadan üz çevirib neft sənayesində əsas
müttəfiq kimi nəzərdə tutduğu İngiltərəyə arxalanmağa üstünlük verən AMM-in
gizli sənədlərində Nazirlər Şurasının sədri vəzifəsi M.Hacınskiyə həvalə olunmalı
idi. 1927-ci ildə SSRİ-nin təzyiqi ilə Türkiyə hökumətinin bu təşkilat üçün ayırdığı
98
cüzi yardıma da son qoyulduqdan sonra AMM təşkilatının Azərbaycan bölməsinin
beynəlxalq aləmlə əlaqəsi kəsildi.
1924-cü ilin yayında Hacınskilər ailəsi Kislovodskiyə dincəlməyə gedirlər.
Həmin vaxt Səadət xanımın dayısı Soltan Əhmədin qızı, Novxanı kəndində
yaşayan Xanımana xanım da onlarla birgə istirahət edir. Sonralar Xanımana xanım
danışarmış ki, Məhəmməd Həsən bəy o qədər abırlı insan idi ki, birgə istirahət
müddətində bir dəfə də olsun başını qaldırıb onun üzünə baxmazmış. 1927-ci ildə
Xanımana xanım Çingiz İldırımın böyük qardaşı, Tiflis hərbi məktəbinin məzunu
Şəmil bəylə ailə həyatı qurur.
1927-ci ilin yayında Almaniyaya təhsil almağa gedən M.Hacınskinin
oğlanlarından Şamil atasının yolunu tutaraq Darmştat Universitetinin inşaat
fakultəsinə daxil olur, 1932-ci ildə oranı bitirib Tiflisə qayıdır. Nuşirəvan isə
Almaniyanın Kotsput Universitetinin tekstil mühəndisliyi fakultəsinə qəbul olur,
1932-ci ildə təhsilini başa vurur.
3 dekabr 1930-cu ildə gecə yaşadığı Maçabeli (keçmiş Serqievski)
küçəsindəki 15 saylı evindəki mənzilində axtarış olunduqdan sonra həbs edilən
M.Hacınski diş tozu, şotka, sabun, dəsmal və Səadət xanımın qızların cehizindən
çıxardığı qatı açılmamış mələfəni kiçik çemodanına qoyub həmişəlik gedir. Dövlət
Təhlükəsizlik Nazirliyinin arxivindəki P.S.75525 saylı qovluqdakı 233 nömrəli
orderi EKO rəisi Tatyan imzalamış, AKQPU-nun sədr müavini L.Beriya isə təsdiq
etmişdir.
28 dekabr 1930-cu ildə Səadət xanım Moskvaya gedərək 1907-ci ildən
Bakıdan inqilabi fəaliyyətinə görə sürgün olunan, 1909-cu ildə yenidən buraya
qayıdan və M.Hacınski ilə yaxın münasibətdə olmuş Sov.KP.MK-nın siyasi
bürosunun üzvü Serqo Orconikidzenin Kremldəki mənzilində onunla görüşür.
M.Hacınskiyə dair istintaq materiallarının otuzuncu tomunun dördüncü
səhifəsindəki Səadət xanımın Alma-Atanın Tastak rayonu, Komsomol küçəsi 31-
dən dövlət başçısı N.S.Xruşşova ünvanladığı, 26 fevral 1957-ci ildə qeydiyyatdan
keçmiş məktubundan göründüyü kimi, zadəgan keçmişi olan Serqo Orconikidze
Səadət xanımı hörmətlə qarşılayıb: “Bəzi yoldaşlar məni onun günahkar olmağına
inandırmaq istəsələr də, mən inanmıram. Siz evinizə qayıdın. Araşdırarıq. Əminəm
ki, o, evinə qayıdacaq!” sözləri ilə Səadət xanıma ümid vermişdi.” (165).
Həbsxanada tək adamlıq kamerada saxlanılan M.Hacınskinin göndərdiyi,
ailənin mədəni səviyyəsi sayəsində günümüzə qədər gəlib çıxmış xırda məktublar
əvəzsiz sənəd kimi bir sıra qaranlıq məqamlara işıq salır. Bu məktublarda kasıb
ailəsinin ara-sıra ona yemək göndərməsindən əzab çəkən ata, “qutabı ətlə deyil
daha ucuz olan balqabaqla” bişirilməsini, evdə qoyub gəldiyi “köhnə qaloşlarının”
ona çatdırılmasını, işlənmiş mələfənin yuyulub, kraxmallanıb geriyə
Dostları ilə paylaş: |