103
zərrəciyi idi. “Zərrəcik”lərin fəaliyyəti isə daimi nəzarət altında saxlanılırdı.
Normal insani münasibətlər – şəxsi mənafe, şəxsi dostluq, şəxsi sevgi: pozğunluq,
əcaiblik patoloji hal sayılırdı. Kütlənin bir zərrəciyi olan hər kəs şəxsiyyət, insan
kimi yox, zərrəciklərin arasından seçilmiş nəzarətçi-robot kimi təqdim olunurdu.
Nəzarətçi robot qolçomaqların fiziki cəhətdən məhv olunmasında fəal iştirak edir
və şəxsiyyət – fərd olmadığı üçün heç bir insani, etik-əxlaqi, başlıcası isə hüquqi
məsuliyyət daşımırdı. O, öz fəaliyyətilə həyata, yüksək amallara deyil, ölümə, şər
qüvvələrə xidmət edirdi. Faciəvilik burasındadır ki, o, kütlənin, ictimaiyyətin
mənafeyini qoruyan qəhrəmana çevrilir, ədəbiyyat və sənət isə onu tərənnüm
edirdi.
Sosializm
dövrünün
diqtəsi
ilə
marksist-leninçi
ideologiyanın
formalaşdırdığı sosrealizm cərəyanı, XI Qızıl Ordunun Azərbaycanı zəbt etməsini
əks etdirən od püskürən zirehli qatar kommunist ideologiyasının rəmzi kimi təqdim
olunurdu. İnsanlara kommunizm cənnəti vəd edən peyğəmbərlər - siyasi rəhbər
personajları ədəbiyyata və sənətə ayaq açmışdı. Müsbət qəhrəman obrazında
təqdim olunan şəxslərin siyasi yetkinliyi əsas göstərici sayılırdı. Bu qəhrəmanların
həyat tərzləri, geyim-keçimləri, hərəkətləri, baxışları bir-birlərinə bənzədiyindən
onlar real həyat adamlarından uzaq olurdular. Bu beynəlmiləl tərkibli obrazların
konkret milliyyəti olmadığından onların milli mənsubiyyətindən söhbət gedə
bilməzdi. Dramaturji modellər əsasən kişi obrazları üzərində qurulduğundan qadın,
uşaq obrazlarına nadir halda rast gəlinirdi. Az sayda yaradılmış belə obrazlar isə
sxematik şəkildə siyasi missiyanı yerinə yetirirdilər. Dramaturji inkişafın
daşıyıcılarının kişi xronotipindən ibarət olması intuitiv şəkildə firavan gələcəkdən
deyil, ölümə, məhvə doğru üz tutduğundan xəbər verirdi. Metofizik təhlil prinsipi
kommunizmin canlı aləmin sükunətli sonu olduğunu isbat etsə də, sosrealizm
ədəbiyyatının digər sahələri kimi dramaturgiyanın da bədii məhsullarında canlı
təkamül inkar edilərək durğunluq vəsf olunurdu. Sosialist cəmiyyəti uğrunda
məmnuniyyətlə ölümə gedən, sevgisiz, qadınsız, uşaqsız, ailəsiz sxematik kişilərin
finalda zirehli qatarların dəmir vaqonları kimi rəmziləşdirilməsi realizmin inkarı,
gerçəkliyin sonudur. Millilikdən, həyatilikdən uzaq olan bu dramaturji model uzun
illər sosializm-realizm adı altında marksizm-leninizmin bədii təcəssümü kimi
fəaliyyət göstərmişdi. Real həyat hadisələrini bədii şəkildə sənətə gətirmək əvəzinə
gerçəklikdən uzaq həyatın sxematik modeli yaradılırdı. Sosializm-realizm
metodunda ədəbiyyat və sənət tarixin bərpası və gerçəkliyin əks olunmasında
ikinci dərəcəli hadisələri qabardaraq, ilkinlikdən uzaq ikinci reallıq yaradırdı. Bu
ədəbiyyatın və sənətin bədii dili hay-küylü olduğundan pıçıltılarla yaranan əsl
sənətin ölçülərinə uyğun gəlmirdi. Artıq özünü tam şəkildə təsdiq etmiş sosializm-
realizm cərəyanı yaranışından bəri monologik idi və qətiyyən ünsiyyətə meyilli
104
deyildi. Yaranmış sənət əsərlərində insanların real həyatı əks olunmurdu, əksinə bu
əsərlərdə ciddi-cəhdlə insanlara yaşamaq qaydaları öyrədilirdi.
Burada təsvir olunan həyat gerçəkliyin deyil, arzu olunan idealların
sxemləşdirilmiş modeli idi. Real həyatda kütlə içərisindən seçilmiş tək bir nəfər
ayrılaraq qəhrəmanlaşdırılır və bu qəhrəman sənət prizmasından keçərək, yeni-yeni
qəhrəmanların becərilməsi üçün etalona çevrilirdi. Qəribə burasıdır ki, sənət
aləmində olduğu kimi real həyatda da, artıq bu qəhrəmanların şəxsi həyatı ola
bilmirdi, onlar rəmzə çevrilərək fetişləşirdilər. Qəhrəmanların mənfi-müsbət
qütblərə bölünməsi sənətdə kəskin şəkildə özünü göstərirdi. Şəxsi prinsiplərlə
yaşayanlar nifrət hədəfinə çevrilirdilər, onların hər bir hərəkəti müsbət qəhrəmanlar
tərəfindən izlənir və tənbeh olunurdu. Sosializm-realizm ictimai üslubu insani
münasibətləri əks etdirən əsərləri belə dövrün tələbilə sxematik və mexaniki bir
struktura çevirirdi. Odur ki, sosrealizmi ədəbiyyatımızın sükunət dövrü hesab
etmək olar. Sükunətin dialektik xüsusiyyəti barədə görkəmli ədəbiyyatşünas
M.Baxtin yazır: “Sakitlikdə heç nə səslənmir, sükunətdə heç kim danışmır. Sükut
ancaq insanlar aləmində (və ancaq insanlar üçün) mümkündür. Əlbəttə, həm
sakitlik, həm sükut həmişə şərtidir.” (98.səh.357).
Məhəmməd Həsən Hacınski isə milli azadlıq ideyalarını reallaşdıran və
artıq beynəlxalq siyasi dairələrdə nüfuz qazanmış demokratik cümhuriyyətçilərin
arxalanmaq istədikləri real qüvvə idi ki, öz ölümü ilə belə vətən düşmənlərinə
meydan oxuya bildi və bu səbəbdən də, bütün nəsil-nəcabəti repressiyalara məruz
qaldı.
1939-cu ildə Hacınskilər ailəsinin oğlanları Tofiq və Murad hərbi xidmətə
çağırıldıqdan sonra maddi və mənəvi çətinliklər meydana çıxır. Həmin il Tiflisdəki
mənzillərinin əllərindən alınması səbəbindən məcbur olub Bakıya dönən
Hacınskilər ailəsi yalvar-yaxardan sonra öz mənzillərindəki atalarının iş otağında
kirayənişin kimi yaşamağa başlayırlar.
1939-cu ildə Xanımana xanımın oğlu Cahangir bəy Hacınskilərin mülkünə
gəlir. O gündən tez-tez bu mənzildə olan Cahangir bəyə 1933-cü ildə şahmat üzrə
Azərbaycan çempionu olmuş Fatma xanım bu idman növündən dərslər deyərmiş.
Məzarlıq küçəsi artıq Arsen Əmiryanın adına verilmiş, Hacınskilərin
buradakı mənzilləri isə Minasyan və Karamurza kimi iki erməni ailəsi tərəfindən
tutulmuşdu. “Xalq düşmənləri”- deyə Hacınskiləri sıxışdıran erməni qonşuları isə
onları gözüm-çıxdıya salırdılar. Professor dul Karamurza özünü bir az təmkinli
aparsa da, onun oğlu opera müğənnisi Artur səsinin gur yerinə salıb qışqırır,
övladları olmayan Minasyanlar isə hər vəchlə onları evdən qovmağa çalışırdılar.
Sonralar məlum olduğu kimi onlar haqqında lazımi yerlərə gizli məktubları məhz
Karamurza yazırmış.
Dostları ilə paylaş: |