Aydın Talıbzadə
Yüklə 3,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “ATA-OĞUL”
363
var. Olsun ki, bu prosesdə kimsə aktiv iştirakçı, kimsə aktiv müşahidəçi mövqeyini öz psixofizioloji portretinə daha uyğun bilsin. Lakin burada bir psixoloji məqam maraqlıdır. Sualı olub öz sualını verənlərin də, sualı olub öz sualını verməyənlərin də hamısı bilir ki, faktiki surətdə bu sualların heç bir konkret əhəmiyyəti yoxdur. Amma bir qayda olaraq bu dialoqda iştirak etmiş hər bir şəxs özündən razı qalır və əksərən o, cavab barəsində heç fikirləşmir də. Əslində, cavab ona heç lazım da deyil. Çünki bu cavab real zaman hüdudlarında nəyisə dəyişməyə qabil olmayacaq. Bəs onda sualların hər hansı bir natiq qarşısında belə püskürməsinin səbəbi nədir? Hamı danışanı tam şəkildə başa düşübmü? Əminəm ki, yox. Qəribəsi budur ki, natiqə sualla müraciət edən şəxs heç də nəsə öyrənməyə can atmır. Sual (görüşlər, xatirə gecələri və s. bu kimi yığıncaqlarda verilən teatral-dekorativ xarakterli suallar nəzərə alınmır) əsas etibarı ilə söz sahibini çaşdırmaqdan, onu yoxlamaqdan, sınağa çəkməkdən, özünü camaat arasında fərqləndirməkdən, xüsusiləşdirməkdən ötrüdür (yəni baxın, mən də danışdım ha). Sual öz təbiətinə görə tapmacadır, başqası üçün hazırlanmış tələdir, operativ instinktiv reaksiyadır, yəni, görək, danışandan başçı (rəəhbər, öcül) olar, yoxsa yox. özgəsinə doğru
yönəlmiş təcavüzün maskalanmış formasıdır. Elə isə suala hər şeydən öncə özünütəsdiq vasitəsi kimi yanaşılmalıdır. Məhz ona görə də sual həmişə bilincsizlik səltənətində azğın bir istək kimi tüğyan edir və qəfildən peyda olur. Burada artıq anlamaq cəhdi ikinci plandadır: əsas məsələ özünütəsdiqdir. İndividualizm öz kimliyini ayırd etməkdən ötrü verilən
sualdan başlanır. Sual (tapmaca) həmişə özgəsinin təkzibidir, özüm haqqında informasiyadır, elə bir informasiya ki burada 364
“mən”in özü barədə haray salmaq təbiəti hər şeyi üstələyir. Sual inkarın
yumşaq (kompromis) variantıdır. İnkarsa hökmdür, başqası haqqında hökmdür. Ancaq bu hökm, eyni zamanda, “özüm” barəsində hökmdür: “mən”in mütləqləşməsi (hifz edilməsi) amacıdır. Əslində, inkarı meydana gətirən faktor “özüm” üçün qorxudur. O nəsnəni ki, biz başa düşmürük, qavraya bilmirik, onu inkar edirik. Məntiqi nəticə isə budur: o nəsnə ki bizə məlum deyil,
bizdən ötrü
qorxu obyektidir. Bu psixologiyanın faktıdır və mən təzə heç nə kəşf eləmirəm. İnkarsa stress məqamının tənqididir, özgəsinə qarşı aşkar, barbaşa təcavüzdür. Güman edirəm ki, sual və inkarın psixoloji motivlərilə bağlı bəzi məsələlər aydınlaşdı. İndi təzədən dönürəm tənqidin üstünə. Mədəniyyət müstəvisində tənqid sual və inkarın ali təzahürüdür. Tənqid özünü yozum, metod kimi təsdiq etməmişdən öncə qarşıdurumdur. Belə ki, hər bir
yozum, əgər
o, həqiqətən yozumdursa, oppozisiyadır. Çünki hər hansı bir faktın təbiətini yenidən strukturlaşdırmağa və onu da öz növbəsində yeni fakt kimi təqdim etməyə meyllidir. Tənqidin arxaik strukturu tarixi bilincsizlik çağında
“ATA-OĞUL” münasibətlərinin (konfrantasiyasının) nümunəsində mədəniyyət olayı kimi formalaşır. Bəşər tarixinin ilk tənqidi atanın tənqididir. Gərçi ata varsa, onun tənqidi də var. Bu tənqid həsəd və qorxudan yoğrulur, özünütəsdiq hissindən peyda olur. Bəşər tarixinin ilk tənqidi oğulun tənqididir. Gərçi oğul varsa, onun tənqidi də var. Bu tənqid instinktiv şəkildə gerçəkləşən özünümüdafiənin təzahürüdür. Ata köhnəsidir, oğul - yenisi. Yəni tənqid əbədi təkrarlanan situasiya olub inkarı inkar 365
üzərində qərarlaşır. Məhz bu müstəvidə tənqid eposdan, lirikadan, dramdan önə keçir, avanqard pozisyonda yer
tutur. Deməli,
ədəbiyyat yaranmamışdan əvvəl də tənqid mövcud idi. Tənqid mifin başlanğıc situasiyasıdır. Əgər başqa cür desək, mif tənqiddən başlayır. İstərdim ki, bu məsələni bir az da gəlişdirim. Bunun üçün öncə Avstriya psixiatrı Ziqmund Froydun “Totem və tabu” əsərinin əsas situasiyasını qısa şəkildə
danışacağam. Filoloji düşüncə tərzinə
köklənmiş bu psixiatra görə qədim insanlar sürü halında yaşayarkən dişilər bir Ataya, - Öcülə, - məxsus olublar. Dişilərə yaxın
düşmək digər
erkəklərə, yəni oğullara, yasaq edilmişdi. Əslində, bu hələ yasaq deyildi, dişilərlə bölüşmək istəməyən Öcülün azman gücü qarşısında qorxu idi. Belə yaşamağın mümkün olmadığını görən oğullar (potensial qardaşlar) bir gün yığışıb Öcül atanı öldürdülər və onun ətini parçalayıb yedilər. Yedilər ki, Öcülün gücünün bir hissəsi onlara keçsin. Məqam onunla nəticələndi ki, hər oğul özünü bir ATA bildi. Sürü ailələrə bölünüb bir toplum halına gəldi. Froyd deyir ki, bu, bəşər tarixində misli görünməmiş bir bayramdır. Əlbəttə ki, qorxu və həsəddən törəmiş bir bayram. Amma və lakin… sonradan oğullar anladılar ki, doğma atalarını öldürüblər; və bir gün ayıldılar ki, özləri də Ata olublar: deməli, onları da qarşıda “motivləşdirilmiş” qətl gözləyir. Odur ki, oğullar Ata, - Öcülü, - totemə çevirdilər. Dedilər ki, yox, bizim Atamız ölmədi, onun ruhu köçüb, - barmaqlarını tuşladılar hər hansı bir heyvanın üstünə, - bax, bu heyvanda yaşayır. Beləliklə, həmin heyvan oldu totem və onun ətinin yeyilməsi yasaq buyruldu. Totem müqəddəsləşdi, ona tapındılar. Bununla da Atanı öldürməyə əbədi
qadağa qoyuldu. Nevrozların
Yüklə 3,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|