Aydın Talıbzadə
Yüklə 3,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ŞƏRQ VƏ QƏRB DİXOTOMİYASI MAARİFÇİLİK KONTEKSTİNDƏ (tək və cüt üçün çətir)
369
təsirin nəticəsidir, təbii ki, elə ona görə də qəfildir, gözlənilməzdir və idarəolunmazdır. instinktiv reaksiyadır, nağd
reaksiyadır. Ən nağd tənqid isə Atanın tənqididir. Qərinələr ötsə
də tənqid
öz arxaikasını unutmur. Görəsən, bədii yaradıcılıqla bağlı tənqidin fəaliyyəti üçün bu arxaika realdırmı, işləkdirmi? Hər bir sənətçi bilincsizlik qatında, yəni instinktiv şəkildə Ata funksiyasını yerinə yetirmək iddiasındadır. Onun şöhrətə, birinciliyə, tanınmış, sevimli olmağa meyli (dişilər uğrunda sürüdə gedən fiziki mübarizə başqa formada mədəniyyət şəbəkəsinə proyeksiya olunur) bu iddianın gerçəkliyindən doğur. Tənqid isə məhz bu iddianı sənətçiyə bağışlamır. Çünki potensial Ata rolunda tənqid özünü görür. Yəni Ata-Oğul situasiyası başqa bir tarixi dönəmdə, uyqarlığın dəstəklədiyi bir formada və tərzdə təkrarlanır. Belə ki, tənqid də Ata mövqeyinə iddialıdır. Və praktika göstərir ki, tənqid həmişə özünü Ata kimi aparmağa həvəslidir. Hər halda tənqidin mütəmadi olaraq Ata pozasında dayanması şəksizdir. Tənqid elə hesab edir ki, sənətçiyə (şairə, yazıçıya) yol göstərmək, öyüd vermək onun missiyasıdır. Bu, isə xalis Ata roludur. Ata-Öcül də öz oğullarını sürüdən qovanda inanırdı ki, haqlıdır. Tənqidçi də elə həmən sayaq: sanır ki, estetik qanunlara, təsdiqlənmiş mənəvi-əxlaqi dəyərlərə söykəndiyi üçün həqiqət onunladır. Di gəl ki, bu platforma sənətçini razı salmır. Odur ki, sənətçi tənqidlə heç vədə barışmır, onu orqanik şəkildə qəbul eləmir. Nədən ki, tənqid onun Ata olmaq, birinci olmaq istəyinə qarşı aşkar bəyan edilməmiş təcavüzdür. Elə bu səbəbdən də həm sənətçilər (yazıçılar, şairlər, rejissorlar, aktyorlar, rəssamlar və s.), həm də rəhbər işçilər, yəni vəzifə
370
sahibləri (axı, onların hər biri kiçik bir atadır), xüsusilə də diktatorlar tənqidçiləri sevmirlər. Bunun digər bir səbəbi də mövcuddur: tənqid öz zəifliyini, gücsüzlüyünü gördükdə çuğulluğa, sivil satqınlığa, haradasa lap təxribata əl atır, yəni mübarizənin bütün üsullarından yararlanır. Tənqidçi və sənətçi münasibətləri Ata-Oğul münasibətlərinin yeni zəminə köçürülməsi, hətta haradasa mübarizənin sivil yolu və bir qədər də transformasiya patologiyasıdır. Onlar
bu münasibətlər kontekstində heç
cür özlərinə aydınlaşdıra bilmirlər ki, kim kimdir. Ancaq bu, təbiidir, instinktin mədəniyyət parametrlərində gerçəkləşməsi faktıdır.
371
ŞƏRQ VƏ QƏRB DİXOTOMİYASI MAARİFÇİLİK KONTEKSTİNDƏ (tək və cüt üçün çətir) Tək birdir, bir ol-dur, bir olandır, bir ol-andır. Cüt iki deyil: tək üstəgəl təkdir, bir və bir cütlüyüdür, iki dənə birdir. ki
barmağını ayrı-ayrı detallara tuşlayıb, maarifçiliyin Dekart, Volter, Rasin, Kornel, Kant, Hegel kimi müəlliflərini və fikir işçilərini sitatlaşdırıb, “bu, belə deyil, elədir”, söyləyəcəksə, onda, qoy, heç bu məqaləni oxumasın. Çünki mən zənn edirəm ki, maarifçiliyin “maskası”nı üzündən çıxarıb
onun mahiyyətini, ideoloji tendensiyasının cövhərini aşkarlamışam: yəni o nəsnəni ki, onun haqqında nə Volter, nə Kant, nə Hegel, nə də bizim Rəhman Bədəlov düşünüb və danışıb. Öncə mənim üst-üstə çinlədiyim bilgilər hücrəsində problemin gündəm platforması: müasir dünya ki, necə var və biz onu necə görürük, necə qavrayırıq, necə başa düşürük, necə çözürük, necə təhlilə
çəkirik, maarifçiliyin yaratdığı, planlaşdırdığı və virtual bir şey kimi bizə miras saxladığı dünyadır, maarifçiliyin bizim qafamız içinə
sığışdırdığı mobil
dünyadır (“dünya” kəlməsini işlətdiyimiz zaman biz yumruca Yer kürəsini yox, adətən toplumların cəmini və insan yığnaqlarının taleyini göz önünə alırıq, dünyanı super böyük cəmiyyət kimi təsəvvür edirik: hər bir cəmiyyətsə bərabərdir insan münasibətləri üstəgəl qanunlar), maarifçiliyin xalqlara, millətlərə izah etdiyi, anlatdığı dünyadır və bu dünyanın toplumsal ziddiyyətləri maarifçiliyin ideyalarından, məramnaməsindən, hadisələrə və nəsnələrə verdiyi
372
təyin şablonlarından törənən ziddiyyətlərdir; yəni ictimai-sosial dünyanın (super böyük cəmiyyətin) pozitivləri və
neqativləri eyni
dərəcədə maarifçilikdən qaynaqlanır. Sözün qısası, biz bugün maarifçiliyin qurduğu (“qazıdığı”) dünya tunelində, maarifçiliyin düzənlədiyi gerçəklik parametrlərində, maarifçilik dünyasında yaşayırıq. Burada mən professor Rəhman Bədəlovla bir müstəvini bölüşürəm. Lakin məsələ gəlib o yerə çatanda ki, maarifçi dünyanın və
dünya maarifçiliyinin alternativi yoxdur və heç olmayıb da, mən bununla barışmıram: öz düşüncə özgürlüyümü itirməmək üçün barışmıram. Barışmıram ona görə
ki, Rəhman
Bədəlovun bəyan etdiyi həqiqətlərdə bir çarəsizlik, bir fiasko, bir təslim sindromu görürəm. 150 il bundan əvvəl də Seyid Əzim elə oxşar bir şey demişdi... Və məsələ bu şəkildə, yəni mismar taxtaya yeridilən kimi beyinlərə yeridiləndə əlacsızlar yazıq olur. Nədən ki, əlacsız boyun əymək məcburiyyətində qalır. Hər bir məcburiyyət isə azadlığa təcavüzdür və zülm (“məcburiyyət” sözünün kökü cəbrdir) formasıdır. o yana
fikirlərim, olsun
ki, kimlərisə şaşırtsın, kimlərisə şoka salsın: hərçənd əksi də ola bilir. Artıq neçə əsrdir ki, maarifçilik dünyaya seytnot vəziyyətini yaşadır: ləngimə, tez ol, inkişaf elə; yubanmaq fəlakətdir, vaxt itkisidir, uduzmaqdır, ölümə bərabərdir. Və ya bu tezisin başqa variantı: ara vermədən işdə ol, işlə ol, işlək ol ki, dişləyəsən. İnsan dünyaya işləmək və dişləmək üçün gəlib.
Burada “iş”
“ov”un əvəzləyicisi kimi götürülə bilər. Bir zamanlar bir türk mahnısında oxuyurdular: “insanıq biz, insanıq biz, ən ağıllı heyvanıq biz”. Qəribəsi ondadır ki, iş maarifçilik üçün də məqsəddir. Belə ki, iş
Yüklə 3,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|