Aydın Talıbzadə
Yüklə 3,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
373
maarifçilərin “qazdığı” dünya tunelində adamları “yedi”.
İslam VII yüzildən başlayan maarifçilikdir, Şərq maarifçiliyinin özünəxas təzahür formasıdır: amma heç kim İslama maarifçilik kimi baxmır. İslam Avropa maarifçiliyini, yuvarlaq götürsək, on əsr qabaqlamış maarifçilikdir. Fransua-Mari de Aruenin, yəni Volterin Muhamməd peyğəmbəri öyrənmək, onun missiyasını təhlilə çəkmək, tənqid etmək azartı əbəs deyildi. Üstəgəl məxfiləşdirilmiş aqressiya və ateist pafos. Şübhəsiz ki, Volter İslamda maarifçi tendensiyasını, maarifçiliyin elementlərini və hətta yayılma tendensiyasını görürdü, amma onu maarifçilik adına yazmaqdan çəkinirdi. Hərçənd bunu elə-belə maraqlı bir fikir seqmenti kimi ortalığa atıram, məqsədimsə tamam ayrıdır. Əslində fakt bu ki, indən beləsinə mənim məqaləmdə maarifçilik fəlsəfəsinin (ideologiyasının, qavrayış tərzinin, düşüncə modusunun!?) reviziyası start götürür. Amma bu məsələdə mən birinci deyiləm. Teodor Adorno, Maks Horkhaymer, Karl Yaspers, Karl Popper, Yurgen Habermas 1 kimi bir sıra Avropa filosofları məndən əvvəl maarifçiliyi əməllicə suçlayıblar, onu “repressiv ağıl” kimi qınaq obyektinə çeviriblər. Lakin maarifçiliyin tənqidi adətən
Qərbdən, Avropadan olub, Şərqdə isə nədənsə bu tənqid heç vədə aktuallaşmayıb. Çünki şərqlilərə maarifçilik həmişə Şərqin, Şərq adamının yeganə çıxış yolu, xilas yolu kimi təqdim və təlqin edilib, nişan verilib, tanıtdırılıb. Yəni
maarifşilik nədi,
bəyənmədiyin nədi? İslamı at, Şərqi tulla bir kənara və marifçiliyə gəl. Professor Rəhman Bədəlov da “Azərbaycanın Avropa seçimi” deyəndə elə bunu deyir və filosof Niyazi Mehdilə az qala repressiv tonallıqda danışaraq başqa invariant mövcudluğu barədə, maarifçiliyi semantik bolluğa salmaq barədə 374
diskussiya aparmağı beləH lüzumsuz sayır. 2 Bu dəfə də dalğa həmin dalğadır; koordinat da əvvəlki kimi dəyişməzdir. Avropa, maarifçilik yenə podiumda bizlərə dəb göstərir. Məhz bu modern dəb, model, nümunə, etalon axtarışı o yerə gətirib çıxarıb ki, şərqli qavrayışında maarifçilik (artıq maarifçilik bərabərdir Avropaya, və əksinə) gəlib dialektika ilə yan-yanaşı dayanıb, bir-birinə müsavi götürülüb, hətta maarifçilik dialektikanın (sosial inkişaf mənasında) səbəbi kimi anlaşılıb. Əgər biz Avropanın ətəklərindən yapışırıqsa, maarifçi oluruq,
xoşbəxtliyə qovuşuruq; yox, uçuruma
yuvarlanıb gedirik, “müsəlman” adlandırılıb döyülürük. Məsələyə bir qədər fərqli yanaşaq və professor Niyazi Mehdi demişkən, semantik bolluğa çıxaq. Doğrusu, maarifçiliyin tənqid və çözümünü permanent şəkildə avropalılar səsləndirdiyi üçün Şərqdə onun məğzinə, mahiyyətinə vara bilməyiblər, maarifçiliyə ideologiya kimi, sosial proqram kimi, silahsız aqressiv basqın metodu, qarət, zəbt planı, səlib yürüşlərinin variantı kimi yanaşmayıblar. “Maarifçilik nədir?” sualına mən konkret cavab bula bilmədim. Mənbələrin 3 hərəsi bir şey söylədi. Maarifçilik nə fəlsəfədir, nə ideologiyadır, nə siyasətdir, nə yaşam üslubudur, nə bədii cərəyandır, nə də təhlil metodologiyası. Hərçənd bunların hamısı bir yerdə olanda olur maarifçilik. Amorfdur, anlamsızdır. Bəlkə bir az xırdalayaq və təkrarən bir də soruşaq axı “nədir bu maarifçilik”? Ona
ingilislər (təbii
ki, fransızların definisiyasından sonra) “enlightment” (inlaytment), yəni “işıqlandırma”, “aydınlatma” deyirlər. Ruslar da,
maarifçiliyi almanlardan öyrənə-öyrənə, götürüb bu ifadəni öz dillərinə doğru-dürüst tərcümə eləyiblər; elə tərcümə eləyib, elə mənimsəyiblər ki, hadisənin özü praktiki surətdə bir rusluq qazanıb, ruslaşıb və rus 375
versiyasında Rusiya
imperiyasının tərkibində yaşayan xalqlara eksport edilib. O xalqlar da aydınlatmanın, maarifçi işığının məhz qonşu
Rusiyadan gəldiyinə inanıblar; “inanıblar” nədir, bu hadisəyə valeh olublar, aşiq olublar, onu özlərinə əlac
bulublar. Ruslar
ingilisin “işıqlandırma”sına tam adekvat bir söz tapıblar: “просветительство” (prosvetitelstvo). İfadə “svet- it-sya” məsdərindən alınmadır, kökündə “svet” (işıq) anlayışı dayanır. Ruslar orijinala, yəni qərbli
məfkurəsinə, maksimal dərəcədə yaxınlaşıblar. Deməli, maarifçilik həm Qərb, həm rus versiyasında nəyisə işıqlandırıb aşkara çıxarmaq, qaranlığı, dərinliyi aydınlatmaq, görükdürmək mənasını özündə qapsayır. Sən əgər korsansa, sənə işıq lazım deyil. Yox, əgər görürsənsə, işığı özün tapacaqsan. Şərq (Azərbaycan, İran, Asiya ölkələri) variantında isə maarifçilik anlamının içi bir qədər daha konkretdir. Maarifçi elmli və bilikli adamı, elmə, biliyə, mədəniyyətə xidmət edən adamı, savad, elm, təhsil təbliğçisini bildirir. Burada “arif” sözü “maarifçilik” ifadəsinin məna planetidir, “ürfan”, “maarif” sözlərisə onun
peykləridir. Çağımızda maarifçi xalqı ağ günə çıxarmaq istəyən və bu yolda çabalar yapan bir ziyalı tipi kimi, demokrat ziyalı tipi kimi definisiya olunur və bu bizi bir daha “inlaytment” sözünün mahiyyətinə sarı çəkib aparır. Qısa bir haşiyə çıxıb onu da xatırlatmağı əhəmiyyətli sayıram ki,
“ziyalı” sözünün də işıqla, aydınlatma ilə müstəqim ilişkisi var: farsca da “ziya” işıq deməkdir. Anadolu türkləri də ziyalıya “aydın” deyəndə “maarifçilik” adlı nişangahın mərkəzini yüzdə yüz vururlar. Lakin bu izahlar “maarifçilik (inlaytment, prosvetitelstvo) nədir”
sualını birbaşa
cavablandırmır, amma məsələnin həndəvərini qəşəngcə Yüklə 3,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|