Aydın Talıbzadə
Yüklə 3,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
113
görə də qədim yunan üçün bədən taledir. Yunan mifologiyasının bütün personajlarının məqsədi öz bədənlərilə talelərinin əksinə, əleyhinə getməkdir; yəni bədənlə verilmiş taleni inkar etməkdir; sanki öz bədənlərindən “sıçrayıb” kənara tullanmaqdır, tanrılaşmaq istəyidir, tanrı bədəninə sahib olmaq niyyətidir. Qədim yunan üçün onun öz bədəni ideal alətdir, vasitədir, güc və gözəllik “maşını”dır. Lakin yunan bilir ki, bu “maşın” nə vaxtsa sınacaq, korlanacaq. Ona görə də çalışır ki, qəhrəmanlıq yolu ilə tanrılara məxsus əbədiyyəti alsın və bu əbədiyyəti öz bədəninə paltar kimi geydirsin. Dünya mədəniyyətində dirilik
suyu (abi-zəmzəm) axtarışının kökü, şəcərəsi buradan gəlir. yunan mədəniyyətinin əbədiyyət və
ilahilik sorağında bulunan bədəni
Roma imperiyasının küçələrində kobud erotikaya qoşulub murdarlaşır, heyvaniləşir, sırtıq şəhvani oyunların abırsız təhrikçisinə çevrilir və hörmətdən düşür. Elə bu zaman insan öz bədənindən utanmağa başlayır. Halbuki bu bədən Zevsin (Yupiterin) öz bədəni idi. Situasiyanın dəyişməsinin əsas səbəbi nədir? Məsələ bundadır ki, qədim Roma mədəniyyəti kontekstində bədən emosiyalarla dolu bir qabdır və bu qab hər an daşmaq ərəfəsini yaşayır. Burada artıq bədən taleyin və həzzlərin köləsidir və onun əbədiyyətlə, tanrılaşmaqla heç bir işi yoxdur. Odur ki, antik mədəniyyət öz sonuna vardığı məqamda bədənlər “büzüşür”, kifirləşir, skeletə oxşayır, meyitləşir və üst-üstdən paltarlara bürünür. Çünki artıq bu zaman qapıda xristianlıq dayanmışdı. Xaçpərəstlik bədənə münasibətdə yeni qavrama
modusu formalaşdırdı. Ortaçağ Avvropa
mədəniyyəti kontekstində bədən “mən” üçün bir özgəsidir və bu qarşıdurumda “mən” hökmən bədənə qalib gəlməlidir, təbiəti
özündən kənarlaşdırmalıdır. Nədən ki,
təbiət instinktlərdir, ehtiraslardır, istəklərdir. 114
Elə bu
səbəbdən xaçpərəstliyin mübarizəsi bədənlədir, cəhdi isə bu bədəni diri-diri monastr divarlarına hörməkdir, onu soyuq, daş hücrələrdə çürütməkdir və ruhu imtahana çəkməkdir. Lakin bununla yanaşı xristianlıq öyrədirdi ki, insanın bədəni “tanrı məbədgahı” 22 kimidir. Hətta Kuzalı Nikolay Allahı “kəlisa bədəninin başçısı” 23 hesab edirdi. Di gəl ki, bunların heç biri Orta əsrlər Avropasında dini kontekstə ciddi təsir göstərmirdi: bədən hər bir vaxt sadomazoxist hücumlar obyekti olaraq
qalırdı. Məqsəd
bədəni ram
etmək, ehtirasları bədən proqramından silmək, onu tanrıya itaət dolu bir lampaya və ya müti ipli kuklaya çevirmək idi. Əhya (İntibah) dövrü Avropa
mədəniyyəti calışacaq ki, antik yunan mədəniyyətində olduğu kimi bədəni
yenidən tanrılaşdırsdın, onun gözəlliyini özünə qaytarsın, “mən”in ximerik
iddialarının puçluğunu göstərsin. Amma bu istək tam gerçəkləşməyəcək, alayarımçıq baş tutacaq. İntibah rəssamlarının tabloları çılpaq qadın və kişi fiqurları ilə dolacaq, tişə ustaları ara vermədən çılpaq heykəllər yapacaqlar. Hərçənd bu bədənlər son dərəcə süst və ləms görünəcəklər, sanki meyit bənzərində olacaqlar: onların içində heç bir emosiya qışqırmayacaq. Sən bu bədənlərə baxacaqsan və orada İsa Məsihin çarmıxdakı inert bədənini seyr edəcəksən. “Kəlisa bədəni” bütün instinktləri, refleksiyaları öldürülmüş bədən kimi mənalanmırmı, yahu? Və ya... Ortaçağ Avropasında rahib cübbəsinə “bükülmüş”
bədən Əhya dövründə pırpızlaşıb qırçınlı, bahalı donların içinə girəcək, kukla kimi bəzənib düzənəcək və teatral bir görkəm alacaq. Bədən maksimal şəkildə qrimlənəcək, maskalanacaq, çılpaqlıq minimuma endiriləcək. Bu o demək idi ki, İntibah xaçpərəstliyin bədənlə bağlı ideyalarını iki əks qütbdə gəlişdirirdi. Bir qütbdə çılpaqlıq
115
aparıcı mövqedədir, digər qütbdə isə masakalanmaq. Qəribə
bir paradoks. Xristianlıq tablolardan seyrçiyə baxan çılpaq bədənlərə necə dözürdü? Potensial meyitə necə dözərsən ha, bax, eləcə dözürdü. Bəs maskalanmağın izahı nə ilə bağlı? Bu da elə birinci məqamla ilişikli: yəni heç bir paradoks-filan yoxdur. Xaçpərəstlik öz üslubuna xəyanət eləmir. Müsəlman miniatür müsəvvirlərinə də insan şəkli çəkmək birbaşa qadağan olunmur, amma rəssam qarşısında şərt qoyulur: çəkdiyini candan məhrum elə! Ona görə də miniatürdəki insan fiqurları çox vaxt maskada olub sənə iki gözlə tamaşa edirlər. Müsəlman rəssamı canlı məxluqun həqiqi üzünü verdikdə isə onları seyrçiyə ya profildən göstərir, ya da boğazlarının üstündə düz qara xəttlər (ərəb-mesopatam məktəbi) çəkir. Yəni mənim rəsm etdiyim canlı deyil, ölüdür, meyitdir və tanrı yaradıcılığına heç bir iddiam yoxdur. Bunun da şəcərəsi uzaq-uzaq keçmişlərdədir. Tarixdən bəllidir ki, insanlar öz üz və bədənlərini “bəzəməyi” öyrənməmişdən öncə meyitləri qrimləməyi, maskalamağı bacarırdılar. Bəşər
mədəniyyəti tarixində ilk bəzənən nəsnə TOTEM oldu: totem ölmüş (öldürülmüş) Atanın maskası idi. Bəzənmək, yəni olduğu kimi görünməmək, öz həqiqi üzünü faş etməmək ölümün xüsusiyyətidir. Dünyanın bir çox aborigen tayfaları meyitlərini bəzəndirib ölüm səltənətinə yola salardılar, ayrı cür desəm, ölü bədəndən potensial kukla düzəldərdilər. İnsanı maska, qrim, geyim, bəzəklər vasitəsilə kuklalaşdırmar (və ya meyitləşdirmək) mədəniyyətlərdə mövcud dəblərin ən sürəklisidir. Bəyəm
lələklərlə və
rənglərlə bəzədilmiş aborigenlər avropalılarda həməncə kukla təəssüratı oyatmır? Məgər Misir fironları qrimlənib taxt-taca çıxanda meyitə, kuklaya oxşamırlarmı? Onlar özlərini Günəş elçiləri sanırdılar. Uşaqların çəkdikləri şəkillərdə, düzəltdikləri kuklalarda hər Yüklə 3,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|