Aygün Dağıstan qızı Şabandayeva

 
43 
A
2
  7-21  sm  -  açıq  qonur,  gilli,  dənəvari-qozvari,  quruluşu 
bərkdir,  kökcüklər,  köklər,  nəmli,  HCl  təsirindən  qaynamır, 
keçidi aydındır. 
B
1
  21-35  sm  -  sarımtıla  bənzər,  gilli,  strukturu  dənəvari-
qozvari, quruluşu yumşaq, az kökcüklər, köklər, HCl təsirindən 
qaynamır, keçidi məlumdur. 
B
2   
35-54  sm  -  sarımtıl,  ağır  gilli,  strukturu  pozulmuş 
quruluşu  az,  yumşaq,  köklər,  HCl  təsirindən  qaynamır,  keçidi 
məlumdur. 
B/C  54-70 sm - sarı-qəhvəyiyə çalar, ağır gilli, pozulmuş, 
quruluşu bərk, HCl təsirindən qaynamır. 
  Qeyd  etdiyimiz  kimi  təsvir  etdiyimiz  torpaqlar  əsasən 
fısdıq,  fısdıq-vələs  ağacları  altında  formalaşmışlar.  Həmin 
torpaqların tünd rəngli növləri isə qarışıq-meşə ağacları altında, 
yəni fısdıq və bəzi hallarda isə palıd qarışığı olan meşə ağacları 
altında əmələ gəlirlər. 
  Morfoloji  quruluşuna  görə  tünd  qonur  dağ-meşə 
torpaqları aşağıdakı əlamətlərə malikdirlər. Üst qatda təzə xəzəl 
töküntüləri altında 1-3 sm qalınlığında meşə döşənəyi vardır. A
0
 
qatı  tünd  qonur  rəngdə,  ondan  aşağıdakı  qatda  isə  kəskin 
dərəcədə rəng dəyişərək açıq səməni rəng alır. 

---

 
44 
Cədvəl 4 
 
Tünd qonur dağ-meşə torpaqlarının mexaniki tərkibi və bəzi 
kimyəvi göstərəriciləri eroziya prosesinin onlara təsiri 
 
 
M
üb
ad
il
ə 
O
lun
a
n 
ka
liu
m 
(K
2
O)
 
mq
/k
q
 
 
M
 e 
ş 
ə 
  
d ö
 ş
 ə
 n 
ə 
y
 i
 
3
9
1
,0
 
3
4
5
,5
 
3
3
0
,6
 
3
0
6
,9
 
2
9
1
,0
 
2
1
4
,0
 
M
üt
əh
ər
rik 
F
o
sf
o
r 
(P
2
O
5
) 
mq
/k
q
 
 
2
8
,1
 
2
6
,8
 
1
9
,4
 
8
,8
 
9
,6
 
5
,2
 
Ümum
i 
a
zo
t 
%
 
0
,8
8
 
0
,3
6
 
0
,0
9
 
0
,0
5
 
0
,0
8
 
0
,0
4
 
H
um
us
 
%
 
1
0
,0
 
5
,3
 
2
,3
 
0
,8
 
1
,8
 
0
,7
 
M
ex
a
niki 
tə
rkib 
fra
ks
iy
a
la
r
 
%
-l
ə 
F
iziki
 
G
il
 
<
0
,0
1
 
6
0
,8
 
6
3
,5
 
7
0
,8
 
7
6
,3
 
4
4
,0
 
6
0
,0
 
L
il
 
<
0
,0
0
1
 
3
0
,0
 
2
8
,8
 
3
2
,7
 
3
4
,0
 
1
8
,1
 
2
0
,4
 
D
ərinlik
 
sm
-l
ə 
0
-2
 s
m
 
2
-7
 
7
-21
 
21
-35
 
35
-54
 
0
-10
 
10
-31
 
G
enet
ik 
qa
tla
r
 
A
1
 
A
2
 
B
1
 
B
2
 
B
1
 
B
2
 
K
əs
imi
n
 
№
-si
 
17 
y
uy
ul
ma
mış
 
17 
a
 
O
rt
a
 
d
ər
əc
əd
ə 
yuy
ulm
uş
 
 

---

 
45 
4 saylı cədvəlin rəqəmlərindən göründüyü kimi tünd qonur 
dağ  meşə  torpaqlarının  mexaniki  tərkibi  gilli  və  ağır  gillidir. 
Belə ki, profildə fiziki gilin miqdarı 60,8 – 70,8 %, lil fraksiyası 
28,8  –  34,0  %  arasındadır.  Bu  torpaqlar  yüksək  humuslu  olub 
üst qatda onun miqdarı 10,0 %,  profildə isə 0,8 – 5,3 % arasında 
artıb azalır. Üst  qatda humus maksimum miqdarda olub ikinci 
qatda kəskin azalır. Ümumi azotun miqdarı humusun miqdarına 
uyğun  olaraq  üst  qatda  0,88%  aşağı  qatlarda  xeyli  azalır.Tünd 
qonur  dağ  meşə  torpaqlarında  mütəhərrik  fosforun  (P
2
O
5
) 
miqdarı  profildə  8,8-2,81  mq/kq,  mübadilə  olunan  kaliumun 
(K
2
O) miqdarı isə 306,9-391,0% təşkil edir.  
Əvvəlki  bölmələrdə  qeyd  etdiyimiz  kimi  həm  Kiçik  Qaf-
qaz və həm də Böyük Qafqazın dağlıq qurşaqlarında ekzogen və 
antropogen  amillərin  günü-gündən  artan  miqyası  nəticəsində 
torpaq eroziyası əmələ gələrək geniş inkişaf edir və böyük areal 
kəsb  edir.  Eroziya  prosesi  meşə  zonasında  meşələrin  qırılması, 
mal-qaranın  meşədə  saxlanılaraq  otarılması  ilə  sıx  əlaqədardır. 
Bu proses xüsusilə Böyük Qafqazın meşə zonasında geniş vüsət 
almışdır.  Son  illər  xəyanətkar  qonşumuz  olan  ermənilərin  təca-
vüzü,  işğalı,  xüsusilə  Kiçik  Qafqazıın  dağ-çəmən  və  dağ-meşə 
zonasının  işğalı  və  meşələrin  intensiv  qırılıb  məhv  olması  ilə 
əlaqədar  eroziya  prosesi  xeyli  genişlənmişdir  və  işğala  məruz 
qalmış ərazilərin təbiətinə böyük zərbə vurulmuşdur. 
Eroziya  prosesinin  tünd  qonur  dağ-meşə  torpaqlarının 
münbitlik  potensiyalına  təsiri  öyrənilmişdir.  Bu  məqsəd  üçün 
Göygöl gölü ətrafında orta dərəcədə eroziyaya uğramış tünd qo-
nur  dağ-meşə  torpaqlarında  17
a
  saylı  kəsim  qoyulmuşdur. 
Müəyyən  edilmişdir  ki,  eroziya  prosesi  torpağın  profilini  xeyli 
gödəldir,  üst  qatlarını  yuyub  aparır  və  beləliklə  meşə  bitmə 
şəraitini  xeyli  pisləşdirir.  4  saylı  cədvəldə  orta  dərəcədə  yu-
yulmuş tünd qonur dağ-meşə torpağının analitik təhlili verilmiş-
dir. Goründüyü kimi eroziya prosesi “A” qatını tamamilə yuya-
raq torpağın profilini kəskin azaltmışdır. Həmin torpqlarda me-
xaniki  tərkib  xeyli  yüngülləşərək  profildə  fiziki  gilin  miqdarı 

---