Azad Yazarlar Ocağının kitabxanası

106 
 
QRĠBOYEDOVUN ÖLDÜRÜLMƏSĠ 
 
1828-ci  ilin  payızında  Abbas  Mirzə  Tehrana  getdi.  Bu  səfərdən  məqsəd 
Mək Donaldla bağladığı müqaviləyə Şahın da razılığını və təsdiqini almaq idi. Mək 
Donaldla  Şahzadə  arasındakı  anlaşmaya  görə,  1814-cü  il  müqaviləsindən  iki 
maddə  silinməli  və  buna  qarşılıq  isə  İngiltərə  250.000  tümən  ödəməli  idi.  Bu 
məbləği  isə  Qacar  dövləti  savaş  suçlusu  kimi  Rusiyaya  ödəməli  idi.  Şah  öz 
xəzinəsinə  az  zərər  gəlsin  deyə  bu  müqaviləyə  müsbət  yanaşmaqda  idi.  Abbas 
Mirzə atası ilə görüşdə Sankt-Peterburqa səfər etmək istədiyi haqda da danışmışdı. 
Şahzadə, rus İmperatoru ilə görüşərək, Türkmənçay müqaviləsində bəzi güzəştlərin 
olması mövzusunda İmperatordan istəkdə bulunacaqdı. Abbas Mirzənin Rusiyanın 
başkəndinə  səfərini  əngəlləmələr  göstərir  ki,  bu  haqda  Şahzadə  başarı  əldə  edə 
bilərmiş.  Bu  maneə  özəlliklə  Qriboyedov  tərəfindən  törədilməkdə  idi.  O,  General 
Paskeviçin  diplomat  qrupuna  daxil  idı.  General  İrəvanı  fəth  etdikdən  sonra  ona 
diplomatik görəv vermişdi. O, Türkmənçay müqaviləsindən sonra isə Tehrana səfir 
olaraq  təyin  edilmişdi.  Qriboyedov  ədəbiyyatçı  və  şair  idi.  Bu  üzdən  İmperator 
Birinci  Nikolay  tərəfindən  sevilməməkdə  idi.  Çünkü  Birinci  Nikolay  aydın 
insanlara olumsuz yanaşırdı. Digər tərəfdən, Qriboyedov Dekabristlərə özgü (xas) 
olan  bir  fikir  daşıyıcısı  idi.  Bu  üzdən  də  bir  sürə  həbsdə  olmuşdu.  O  zamankı 
verilərin  incələnməsi  göstərir  ki,  onun  Tehranda  qətlə  yetirilməsinə  İmperatorun 
ciddi  təpki  göstərməməsinin  də  səbəbi  bu  imiş.  Fətəli  Şah  da  Qriboyedovdan 
xoşlanmırdı. Abbas Mirzə bu səfər zamanı İmperatora hədiyyələr haqqında da atası 
ilə  danışdı.  Abbas  Mirzə  bilirdi  ki,  bu  səfərə  getdikdən  sonra  düşmənləri  yenə  də 
ona  qarşı  planlar  hazırlamağa  başlayacaq  və  onu  Şahın  yanında  pisləyəcəklər.     
Türkmənçay  müqaviləsində  Rusiyanın  Abbas  Mirzəni  vəliəhd  kimi  tanıması  
Şahzadənin  düşmənlərinə  böyük  zərbə  vurmuşdu.  Çünkü  onun  canişinliyi 
uluslararası  düzeyə  daşınmışdı.  Digər  tərəfdən,  İngiltərə  də  müzakirələrdə  tərəf 
müqabil  kimi  Abbas  Mirzəni  görmək  istəyirdi.  Bütün  bunlar  Abbas  Mirzənin 
düşmənlərini  başda  Asəf-əd  Dövlə  olmaq  üzrə  hamısını  bezdirməkdə  idi.  Abbas 
Mirzə nə qədər bağışlamaqdan yana olsa da, ancaq Asəf-əd Dövlənin riyakarlığını 
və  xainliyini  unutmurdu.  Bilirdi  ki,  bu  adam  əlinə  fürsət  düşdüyü  zaman  ona 
xəyanət edəcəkdir. Abbas Mirzə ömrünün sonlarında Asəf-əd Dövlənin ihanətlərini 
xatırladaraq onun cəzasını Tanrı verəcəkdir, deyə söyləmdə bulunmuşdu. O zaman 
Asəf-əd  Dövlə  vəzirlikdən  kənarlaşdırılmış  və  sarayın  qalaları  içindəki  evində 
Abbas  Mirzəyə  qarşı  təxribat  yapmaqla  məşğul  idi.  Lakin  o,  Adına  məscidində 
moizə  ilə  məşğul  olan  mollalarla  sıx  irtibatda  idi.  Din  xadimlərinin  və  Asəf-əd 
Dövlənin ortaq düşmənləri Abbas Mirzə idi. Din xadimləri düşünürdülər ki, Fətəli 
Şahdan sonra Abbas Mirzə şah olarsa onların işləri necə olacaq. Çünkü Şah olacaq 
Abbas Mirzənin avropalaşdırma imkanları daha da genişlənəcəkdir. Toplumun dini 
cəhalət içində qalmasını öz mənafelərinə uyğun görən ruhanilər və Asəf-əd Dövlə 
kimi adamlar Şahzadənin avropalaşma reformlarına qarşı sərt çıxırdılar. Onun Şah 

---

107 
 
olmasını  əngəlləmək  üçün  hər  tür  fitnə-fəsada  əl  atırdılar.  Bir  çox  din  xadimləri 
açıq  söyləməsələr  də  gizlin-gizlin  onun  dindən  çıxıb  və  xristian  olduğu  haqda 
fətvalar verirdilər. 
1829-cu  il  şubat  ayının  gecələrinin  birində  bir  çapar  Şahzadəni  yuxudan 
oyadıb  ona  gözlənilməz,  diksindirici  bir  xəbər  çatdırdı:  Rusiyanın  elçisi  bütün 
heyəti ilə bir yerdə Tehranda qətl edilmişdir! 
Abbas  Mirzə  şaşqınlıqdan  nə  edəcəyini  bilmirdi.  Çünkü  Rusiya  ilə  savaşa 
girməmək üçün hər tür yola baş vurduğu bir dönəmdə, İmperatorla görüş səfərinə 
hazırlaşdığı  bir  zamanda  bu  gözlənilməz  hadisə  onun  bütün  planlarını  alt-üst 
etməkdə idi. Şahzadə bu hadisə haqqında dəqiq bilgi almadan, öncə inana bilmirdi, 
bir şayiə olacağını sanırdı. Lakin çox keçmədən olay, ayrıntıları ilə Şahzadəyə bəlli 
oldu.  Tehranın  elbayı  olan  Abbas  Mirzənin  qardaşı  Zill-ül  Soltandan  gələn  bir 
məktub  olayın  doğruluğunu  təsdiqləyirdi.  Sonra  da  Şahdan  bir  məktub  gəldi  ki, 
necə  olursa-olsun  yeni  savaşın  çıxması  əngəllənməlidir.  Şah,  savaşın 
əngəllənməsini  sağlayacaq  ancaq  bircə  kişiyə  güvənirdi.  O  da  Abbas  Mirzə  idi. 
Digər  tərəfdən,  Şah  hər  ehtimala  görə  Rusiyanın  savaş  elan  etməsi  durumunda 
yanız  qalmasın  deyə  təcili  olaraq  müttəfiq  aramağa  başladı.  Qriboyedovun 
öldürülməsi Şahdan və Tehran elbayı Zill-ül Sultandan xəbərsiz baş vermişdi. Bu 
hadisə  ən  çox  Abbas  Mirzənin  düşmənləri  və  din  xadimləri  tərəfindən  təşkil 
edilmişdi. Məqsəd isə Abbas Mirzənin Sankt-Peterburqa səfərini önləmək idi. 
Tehran əhalisi, o zaman səfirlərin Tehranda olduğundan xəbərdar olurdular 
ki,  bu  səfirlər  öz  heyətləri  ilə  bir  yerdə  başkəndin  mərkəzi  xiyabanlarında 
görünməyə başlayırdılar. Şah tərəfindən də sevilməyən Qriboyedov dini məsələlərə 
müdaxilə  etməsə  idi,  mollaların  ona  qarşı  fətva  verməsinə  bəhanə  yaratmazdı. 
Asəf-əd  Dövlənin  ona  qarşı  nifrəti  1827-ci  ilin  yayında  ilk  görüşləri  zamanı 
başlamışdı. İndi isə Asəf-əd Dövlə həm ondan, həm də Şahzadədən intiqam alması 
üçün çox uyğun bəhanə əldə etmişdi. 
Türkmənçay  müqaviləsinin bir maddəsi də Qafqaz əsilli xristianlara aid idi. 
İstər  savaş  əsiri  və  ya  başqa  səbəblərdən  dolayı  olsun,  Qafqazdan  Qacariyyənin 
müxtəlif yerlərinə aparılmış xristianlar haqqında da Türkmənçay müqaviləsində bir 
maddə yer almışdı. Bu insanlar istər qadın və ya kişi olsun azad buraxılmalıydılar 
ki,  öz  yurdlarına  dönüb-dönməmə  haqqında  özləri  qərar  versinlər.  Bu  insanların 
geriyə  dönüşündən  yana  olan  Qriboyedov  Türkmənçay  müqaviləsindəki  bu 
maddəni  yürürlüyə  qoymaq  istəmişdi.  Gürcüstana  dönmək  istəyənlərdən  biri  hər 
kəsi  heyrətə  salan  Yəqub  Xan  idi.  Yəqub  Xan  Gürcüstanın  əsilzadələrindən  idi. 
Otuz ilə  yaxın  Fətəli  Şah sarayının önəmli  xidmətçilərindən biri  kimi tanınmaqda 
idi. Bu müddət ərzində  həm özünə  uyğun iş bulmuş, həm də çox zənginləşmişdi. 
O,  Qriboyedovun  yanına  gedib  və  Gürcüstana  dönmə  istəyini  bildirdiyində 
Qriboyedov  təəccüblənmiş  və  niyə  saray  həyatından,  imkanlarından  ayrılmaq 
istədiyini ondan sormuşdu. Ona “Gürcüstana döndüyündə hansısa məchul bir insan 
kimi  adi  həyat  yaşayacağını  bilib-bilmədiyini”  sormuşdu.  Yəqub  Xan  geri 

---