Azərbaycan demokratik respublikasi

45 

 

sentyabr,  1928).  Onun  1905-  1910-cu  illər  Azərbaycan  mətbuatı  tarixinə  dair  çap 

olunmuş  məqaləsi  isə  xalqımızın  mədəniyyətini  öyrənən  Qərbi  Avropa  alimləri 

üçün  istiqamətverici  rol  oynamışdır.  (―Aziatik  Revyu‖  jurnalı,  27-ci  cild,  №  90, 

1931).  1933-cü  ildə  C.  Hacıbəylinin  ―Qafqaz  Azərbaycanının  Qarabağ  dialekti‖ 

adlı  elmi  məqaləsi  Azərbaycan  və  Qərbi  Avropa  dilçiləri  üçün  indi  də  öz 

əhəmiyyətini itirməmişdir. (―Jurnal Aziatik‖ yanvar – may, 1933).  

 

 

Məşhur fransız şərqşünasları A. Beniqsen və Ş. Lemersə Kelkejenin 1964-

cü ildə Parisdə fransız dilində nəşr etdirdikləri ―Rusiyada  1920-ci ilə qədər çıxan 

müsəlman  mətbuatının  tarixi‖  adlı  əsərin  müqəddiməsindən  məlum  olur  ki, 

Azərbaycan mətbuatına dair fəslin hazırlanmasında C.Hacıbəyli də iştirak etmişdir. 

 

Ceyhunbəy  Hacıbəyli  1962-ci  ildə  oktyabrın  22-də  71  yaşında  Parisdə 

vəfat etmişdir və orada dəfn olunmuşdur.    

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Mövsüm Əliyev.     

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

46 

 

 

ƏLĠMƏRDAN BƏY TOPÇUBAġOV 

Odlar yurdu. № 16, avqust 1988. 

 

Öz dövrünün istedadlı alimi, siyasi və ictimai xadimi Əlimərdan bəy Ələkbər oğlu 

Topşubaşov 1862-ci il mayın 4-də Gürcüstanın Tiflis şəhərində anadan olmuşdur. 

Əlimərdan bəy hələ uşaq ikən atası vəfat etmişdir. O, birinci Tiflis gimnaziyasında 

orta  təhsilini  başa  vurduqdan  sonra  Peterburq  Universitetinin  hüquq  fakultəsinə 

daxil olmuş və oranı 1888-ci ildə fərqlənmə diplomu ilə bitirmişdir. Xristian dinin 

qəbul  etmək  şərti  ilə  onu  professor  vəzifəsinə  hazırlamaq  üçün  universitetdə 

saxlamaq istəmişlər. Ancaq Əlimərdan bəy bu təklifi rədd etmişdir. Həmin ildə o, 

artıq  ―neft  və  milyonlar  səltənəti‖  nə  çevrilmiş  Bakıya  gəlmiş  və  burada 

Azərbaycan  mətbuatının  banisi,  görkəmli  ictimai  xadim  Həsən  bəy  Zərdabinin 

(1842 - 1907) qızı Pəri xanımla ailə həyatı qurmuşdur.  

 

 

 

1898-ci  ildə  maarifpərvər  Hacı  Zeylabdin  Tağıyev  (1823  -  1924)  öz 

vəsaiti  ilə  ―Kaspi‖  mətbəəsinin  və  eyni  adlı  qəzeti  satın  alaraq  Ə.Topçubaşov  və 

Əhmədbəy  Ağayevə  (1869  -  1939)  həvalə  etmişdir.  Əlimərdan  bəy  bu  qəzeti 

redaktə etməyə başlamışdır. Rus dilində yazıb – yaradan bir çox azərbaycanlı ziyalı 

o dövrdə məhz bu qəzetdə çıxış edirdi. Topçubaşovun ―Kaspi‖ qəzetində müxtəlif 

mövzularda  çoxlu  məqaləsi  çap  olunmuşdur.  Bunların  arasında  Azərbaycan 

ədəbiyyatına  və  dramaturgiyasına  aid  məqalələr  xüsusilə  maraqlıdır.  Məsələn, 

1903-cü il il oktyabrın 26-da çap olunmuş ―İlk Azərbaycan dramaturqu‖ məqaləsi 

M.F.Axundova həsr olunmuşdur. Bu məqalə böyük dramaturqun irsinin rus dilində 

təbliğində  xüsusi  rol  oynamışdır.  Müəllifin  başqa  bir  məqaləsi  görkəmli 

Azərbaycan ədəbiyyatşünası Firudinbəy Köçərlinin (1863 - 1920) 1903-cü ildə rus 

dilində  nəşr  olunmuş  ―Azərbaycan  ədəbiyyatı‖  kitabı  haqqında  rəydir.  Həmin  il 

oktyabrın  31-də  nəşr  olunmuş  bu  yazıda  Ə.Topçubaşov  əsərin  müəllifinə  son 

dövrün ədəbi hadisələri haqqında  məlumatı daha da  genişləndirməyi təklif edirdi. 

O,  həmin  dövrdə  təkcə  Bakıda  H.Zərdabi,  Ə.Haqverdiyev  (1870-  1933) 

S.M.Qənizadə  (1866-  1924)  və  Ə.Ağayev  kimi  görkəmli  ədəbiqüvvələrin 

yetişdiyini bildirir və onların yaradıcılığını tədqiqata cəlb etməyi məsləhət görürdü. 

 

Ə.Topçubaşov bir  müddət rus dilində  nəşr olunan  ―Басински  торговы- 

промышленные листок ‖ qəzetinin də redaktoru olmuşdur. O, həmin illərdə Bakı 

şəhər  dumasının  üzvü  olmuş  və  bir  müddət  ona  sədrlik  etmişdir.  Ə.Topçubaşov 

---

47 

 

həmçinin qız gimnaziyasının, ticarət məktəbinin, rus – müsəlman qadın məktəbinin 

və şəhər məktəblərinin himayədarları şurasının üzvü idi.  

 

 

 

Ə.Topçubaşovun təşəbbüsü, mciddi hazırlığı və rəhbərliyi altında 1905-ci 

il  avqustun  15-də  Nijni  –  Novqoradda  yarmarka  zamanı,  Oka  çayında  ―Qustav 

Struve‖  gəmisində  Ümumrusiya  müsəlmanlarının  birinci  qurultayı  açılmışdır. 

Qurultayda  Qafqaz,  Krım.  Qazan,  Yral,  Türküstan  və  Sibirdən  150  nəfərə  qədər 

nümayəndə  iştirak  edirdi.  Topçubaşovun  yazdığı  və  qurultayın  cüzi  dəyişikliklə 

bəyəndiyi  qətnamədə  göstərilirdi  ki,  Rusiya  müsəlmanlarının  bütün  məsələlərdə: 

siyasi,  mədəni,  həmçinin  Rusiyanın  hazırki  vəziyyətindən  irəli  gələ  biləcək 

məsələlərdə  həmrəy  olması  zəruridir.  Birinci  qurultayın  göstərişinə  əsasən 

―Ümumrusiya  müsəlman  ittifaqı‖  –  ―İttifaqul  -  müslimin‖  partiyası  təşkil  etməki 

qərara  alındı.  ―İttifaq‖  Rusiya  müsəlmanlarını  birləşdirməyi  və  beynəlxalq 

imperializmə qarşı  vahid cəbhədə çıxış etməyi  məqsədə  uyğun sayırdı.  ―İttifaqın‖ 

mərkəzi Bakı şəhərində yerləşirdi.   

 

 

 

 

 

1906-cı  il  yanvarın  13-dən  23-dək  Peterburqda  gizli  olaraq  çağırılmış 

ikinci  Ümumrusiya  müsəlman  qurultayı  ―İttifaqın‖  Əlimərdan  bəy  tərəfindən 

hazırlanmış 23 maddəlik yeni Nizamnaməsini qəbul etdi.  

 

 

 

Həmin  il  Ə.Topçubaşov  aprelin  27-də  Peterburqda  açılan  birinci  Dövlət 

Dumasına  Bakı  quberniyasından  üzv  seçilmişdir.  Əlimərdan  bəy  Topçubaşov 

―Xalq azadlığı‖ partiyasının sol cinahına mənsub idi. Bu partiya Dövlət Dumasında 

Rusiyanın 

müstəmləkə  xalqlarına  məhəlli  muxtariyyət  verilməsini  çar 

hökumətindən tələb edirdi.  

 

 

 

 

 

 

Üçüncü  Ümumrusiya  müsəlman  qurultayı  çar  hökumətinin  rəsmi  icazəsi 

ilə Topçubaşovun sədrliyi ilə  1906-cı ilin 16- 21 avqustunda Nijni  – Novqorodda 

keçirilmişdir. O, qurultayda yenidən Mərkəzi Komitənin sədri seçilmişdir.  

 

Çar  hökuməti  Ə.Topçubaşovu  həmişə  təqib  etmişdir.  ―Qara  kitab‖  kimi 

tarixə  daxil  olmuş  və  1920-ci  ilin  əvvəllərində  Bakıda  rus  dilində  çapdan  çıxmış 

―Zaqafqaziyada rus siyasətinə dair sənədlər‖ adlı kitabın 60- 62-ci səhifələrində bu 

haqda məlumat vardır.  

 

 

 

 

 

 

 

Əlimərdan  bəy  Topçubaçovun  Azərbaycan  teatr  sənətinin  inkişafında  da 

müəyyən  xidmətləri  vardır.  O,  hələ  1904-cü  ilin  dekabrında  gəncləri  öz  yanına 

dəvət  edərək,  yeni  teatr  qrupları  yaratmağı  məsləhət  görmüşdür.  1910-cü  ilin 

noyabrın 30-da Azərbaycanın məşhur komik aktyoru Cahangir Zeynalovun (1865 - 

1918)  səhnə  fəaliyyətinin  25  illiyi  münasibətilə  təşkil  olunmuş  təntənəli  yubiley 

Əlimərdan  bəy  Topçubaşovun  sədrliyi  altında  keçmişdir.  1911-ci  ildə 

M.F.Axundovun anadan olmasının 100 illiyi ilə əlaqədar olaraq yubiley şənlikləri 

---