Azərbaycan demokratik respublikasi

42 

 

1927-ci ilin axırına qədər o, Azərbaycan hərbi məktəbində və Zaqafqaziya hərbi – 

piyada məktəbində dərs demişdir. Onun yetirməsi olan bir çox azərbaycanlı hərbçi 

sonralar Sovet Ordusu sıralarında general rütbəsinə qədər yüksəlmişlər. General S. 

Mehmandarov  həmçinin  Bakı  zabitlər  evi  nəzdində  1924-cü  ildən  fəaliyyət 

göstərən ―hərbi – elmi cəmiyyətin‖ sədri olmuşdur.    

 

 

 

Yaşının  ötməsi  və  səhhətinin  pisləşməsi  ilə  əlaqədar  S.Mehmandarov 

1928-ci  ildə  Sovet  Ordusu  sıralarından  istefaya  buraxılmışdır.  Görkəmli  sərkərdə 

1931-ci ilin fevralında Bakıda vəfat etmişdir.     

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Mövsüm Əliyev.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

43 

 

 

CEYHUN HACIBƏYLĠ 

Odlar yurdu. № 20, oktyabr, 1988.  

Çoxşaxəli  fəaliyyəti  ilə  təkcə  Azərbaycanda  deyil,  Qərbi  Avropada  da 

yaxşı tanınan görkəmli ədib, siyasi və ictimai xadim Ceyhunbəy Əbulhüseyn oğlu 

Hacıbəyli  1891-ci  il  fevralın  2-də  Şuşa  şəhərində  anadan  olmuşdur.  O,  ibtidai 

təhsilini məşhur jurnalist və incəsənət xadimi Haşımbəy Vəzirovun (1866 - 1926) 

müdir olduğu məktəbdə, orta təhsilini isə Bakıda almışdır.    

 

 

1907-ci  ilin  axırları...  Bakının  ―İslamiyyə‖  mehmanxanasının  31-ci 

otağına  girən  hər  kəs  burada  islam  şərqinin  birinci  operası  olan  ―Leyli  və 

Məcnun‖un  ilk  tamaşasının  necə  hazırlandığını  görə  bilərdi.  Əsərin  müəllifləri, 

gələcəyin  böyük  bəstəkarı  Üzeyir  Hacıbəyov  və  onun  kiçik  qardaşı  Ceyhun  son 

məşqlərə  rəhbərlik  edirlər.  1908-ci  il  yanvarın  12-də  H.Z.Tağıyev  teatrında 

operanın  ilk  tamaşası  oldu.  Beləliklə,  bu  əsərlə  Azərbaycan  opera  sənətinin  əsası 

qoyuldu. Tamaşada Ceyhunbəy özü də iştirak edir. İbn – Səlam rolunu oynayırdı. 

İlk tamaşa haqqında o dövrün mətbuatında çoxlu müsbət rəy dərc olunmuşdur. Bu 

rəylərdə Ceyhunbəyin öz rolunun öhdəsindən məharətlə gəldiyi qeyd edilirdi.  

 

Gənc  Ceyhunbəy  musiqinin  incəliklərinə  dərindən  bələd  olsa  da  sonralar 

bəstəkarlıqla  məşğul  olmamış,  bu  sənətin  dalınca  getməmişdir.  1908-ci  ildə  o, 

Üzeyirbəylə  birlikdə  Əlibəy  Hüseynzadənin  (1864-1914)  müdir  olduğu  ―Səadət‖ 

məktəbində müəllim işləmişdir. Sonra Ceyhunbəy milyonçu Murtuza Muxtarovun 

vəsaiti  ilə  (1855-  1920)  Peterburq  Universüitetinin  hüquq  fakultəsinə  daxil 

olmuşdur.  Bir  il  orada  oxuduqdan  sonra  1909-cu  ilin  yayında  Fransanın  paytaxtı 

Parisə  gedərək,  təhsilini  Sorbonna  Universitetində  və  siyasi  biliklər  məktəbində 

davam etdirir.  Ceyhunbəy Hacıbəylinin  həmin illərdə Parisdən göndərdiyi bir çox 

məqaləsi Bakıda rus dilində çıxan qəzetlərdə çap olunmuşdur. Bunlardan 1909-cu 

ildə  ―Baky‖  qəzetində  dərc  olunmuş  ―Müsəlmanlar  və  incəsənət‖  (2.X.1909) 

məqaləsi o dövr üçün aktual məsələlərə toxunurdu.    

 

 

 

Ceyhunbəy  Hacıbəyli  ―Leyli  və  Məcnun‖  operasının  yaranması  və  ilk 

tamaşası haqqında Fransa mətbuatında çıxış etmiş, Qərbi Avropa xalqlarına həmin 

opera  barədə  geniş  məlumat  vermişdir.  (―Revyu  de  Monde  muzulman‖  jurnalı, 

aprel 1910). Onun müsəlmanların həyat tərzinə aid ―Kaspi‖ qəzetində çap olunmuş 

məqalələri  oxucularda  böyük  maraq  doğururdu.  Müəllif  ―Azərbaycanın  gülləri‖ 

---

44 

 

adlı  adlı  məqaləsində  (№  146,  1911)  Qarabağ  şairlərindən  Ağabəyim  ağa,  Aşıq 

Pəri, Gövhər ağa, Fatma xanım Kəminə və Xurçudbanu Natavan haqqında söhbət 

açır, onların yaradıcılığını yüksək qiymətləndirirdi. Bu məqalə 1914-cü ildə Fransa 

mətbuatında da eynilə çap olunmuşdur. (―Revyu de Monde muzulman‖ sentyabr). 

Onu  da  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  C.Hacıbəyli  jurnalın  həmin  nömrəsində  ―Şeyx 

Sənan‖  əfsanəsindən  də  ətraflı  bəhs  etmişdir.  ―İslam  dininin  ―biliciləri‖  adlı 

məqaləsində  sxolastik  din  xadimlərini  ifşa  edən  C.  Hacıbəyli  ruhanilərin  öz 

zərərfikir və müddəaları ilə avam camaatı necə aldatdıqlarını göstərirdi. (―Kaspi‖, 

№  49,  1914).  Başqa  bir  yazısında  o,  aşuranın  necə  yarandığından  söhbət  açırdı. 

 

1916-cı ildə C.Hacıbəyli Parisdə təhsilini başa vuraraq (ali) Bakıya qayıtdı 

və  mətbuat  səhifələrində  doğma  xalqının  acınacaqlı  vəziyyəti  haqqında  çoxlu 

məqalə çap etdirdi. (―Kaspi‖, № 18,22, 24,28, 34, 1917).  

 

 

 

1917-ci  ildə  fevral  –  burjua  inqilabı  baş  verdi.  Bu  zaman  Ceyhun 

Hacıbəyli ―İttihad‖ və ―Müsəlmanlıq‖ qəzetlərinin redaktoru vəzifəsində çalışırdı. 

 

1918-ci  il  mayın  28-də  Azərbaycan  Demokratik  Resdpublikası  elan 

olundu. Ceyhun bəy öz böyük qardaşı Üzeyirlə birlikdə sentyabrın axırlarına qədər 

―Azərbaycan‖  qəzetinin.ı  Şəfibəy  Rüstəmbəyovla  birlikdə  rus  dilində  çıxan 

―Азербайджан‖ qəzetinin redaktoru vəzifəsində işləmişdir. Həmin ilin dekabrında 

o,  görkəmli  siyasi  və  ictimai  xadim  Əlimərdanbəy  Topçubaşovun  (1862  -  1934) 

rəhbərliyi  altında  Azərbaycan  Respublikası  nümayəndəliyinin  tərkibində 

məsləhətçi kimi 1919-cu ildə açılacaq Versal sülh konfransında iştirak etmək üçün 

Parisə yola düşdü. Parisdə Ceyhunbəy Hacıbəylinin fransız dilində ―İlk müsəlman 

respublikası  Azərbaycan‖  (1919)  adlı  kitabı  çapdan  çıxmışdır.  Həmin  ildə 

C.Hacıbəylinin  Parisdə  ―Revyu  de  Monde  muzulman‖  jurnalında  1918-ci  ildə 

Bakıda  daşnaqsutun  qoşun  hissələri  tərəfindən,  eləcə  də  Şamaxı,  Kürdəmir  və 

Xaçmazda xeyli azərbaycanlı əhalisinin qırılmasını kəskin ifşa edən məqaləsi çap 

olunmuşdur.  

 

 

 

 

 

 

 

 

Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Vətənəqayıtmayan C. 

Hacıbəyli Parisdə ―Arşın mal alan‖ı fransız dilinə tərcümə etmiş və bu əsər həmin 

il  tamaşaya  qoyulmuşdur.  1926-cı  ildə  çap  etdirdiyi  ―Azərbaycan  teatrı‖  adlı 

məqaləsində o,  fransız oxucularına Hüseyn Cavid və Cəfər Cabbarlı kimi məşhur 

dramaturqların  yaradıcılığı  haqqında  məlumat  vermişdir.  (―Revyu  de  Monde 

muzulman‖, № 3).  

 

 

 

 

 

 

 

1928-ci  ildə  nəşr  etdirdiyi  ―A.  Bakıxanov‖  məqaləsində  isə  Azərbaycan 

tarixşünaslığı və arxeologiyasının banisi, ensiklopedik biliyə  malik Abbasquluağa 

Bakıxanovu  fransız  oxucularına  tanıtmağa  çalışmışdır.  (―Jurnal  Aziatik‖,  iyul  – 

---