397
Ġranlıların köməyilə hakimiyyətə gəlmiĢ Abbasilərin öz Xilafətlərini Ġran
mütləqiyyətinin davamı kimi qəbul etmələrini də həmin ənənələrin ilkin təntənəsi hesab
etmək olar. Ġslamın qələbəsinin Ġran millətinin tarixi məqsədi olduğunu təsdiq edən,
dövrün görkəmli mütəfəkkiri ət-Təbərinin tarixi əsərləri də məhz Ġran milli ənənəsinə
xidmət edirdi. Onun davamçılarından olan Ġbn əl-Fəqih əl-Həmədani Allahın farsları
peyğəmbər soyu olan qüreyĢilərlə bərabər tutduğu fikrini irəli sürürdü. Ġran və
Mesopotamiyada sünni təriqətlərinin üstünlüyü Ģəraitində bu ideyaların Xilafət üçün elə
bir təhlükəsi yox idi. Lakin Abbasilərin zəiflə məsi nəticəsində iranlı Ziyarilərin və
xüsusilə Buveyhilərin Mərkəzi və Cənubi Ġranda hakimiyyəti faktiki olaraq ələ
keçirmələri Ģiə təriqətinə mənsub qüvvələrin hakimiyyətə gəlmələrinə, sünni
Abbasilərin siyasi uğursuzluğuna səbəb oldu. Məhz bu zamandan Azərbaycan
ərazisində deyləmli Salarilərin, mənĢəcə kürd olan ġəddadilərin, əsilləri ərəb olsa da
artıq yerliləĢmiĢ Rəvvadilərin müstəqil hökmranlıq dövrləri baĢlanır; hələ IX əsrin 60-
cı illərində ġirvan və Layzanda hakimiyyəti ələ keçirmiĢ ərəb mənĢəli Məzyədilər də
elə bu dövrdə günü-gündən artan irançılıq ideyalarının, eləcə də Ġran sülalələrinin
mərkəzdə əldə etdikləri siyasi üstünlüyün təsirilə iranlaĢdılar. Hətta ġirvanĢahların ərəb
adları obyektiv və subyektiv amillər üzündən fars adları ilə əvəz edildi.
Ərəblərin siyasi hakimiyyətinə qarĢı atılmıĢ bu addımlar mənĢələrini
bilavasitə Sasanilərlə, o cü mlədən Bəhram Çubinlə bağlayan yerli hakim sülalələrin
öz əzəmətli keçmiĢlərinə - soyköklərinə qayıtmaq əzmi ilə daha da qüvvətləndi.
Lakin Bağdadda iqamət quran Buveyhi əmirlərinin ərəb ədəbiyyatına və elminə
himayəçilik et mə ləri ərəb-müsəlman mədəniyyətinin tərkib his sələrindən olan
ərəbdilli ədəbiyyatın yerlərdə hələ uzun müddət yaĢamasına səbəb oldu; insanın daha
intim, daha qəlbi duyğularının ifadəsini özündə əks etdirən Ģeir sənətinə yol tapa bilmiĢ
fars dili xüsusilə elmi əsərlərdə ərəb dilini əvəz edə bilmədi.
Xilafətin zəifləməsi QoĢqarda ilk türk-islam dövləti yaradan Qaraxaniləri də
Ġran "Ģuubiyyə" hərəkatının açdığı yola cəlb etdi. Bu dövlətin təsisçisi Əbdülkərim
Satuq Buğra Qaraxan soğdi dili və mədəniyyəti yerinə türk dili və mədəniyyətinin
əsasını qoydu. XI əsrin 70-ci illərinin əvvəlində Balasaqunlu Yusifin (1017-1077)
Firdovsinin "ġahnamə"sinə cavab olaraq yazdığı və artıq o zaman "ġahnameyi-türki"
adlanan "Qutadqu bilik" ("XoĢbəxtliyə aparan elm") əsəri dövrün türk ziyalısının milli
Ģüurunun oyanmasını nümayiĢ etdirdi.
Lakin geniĢ xalq kütləsi arasında türkdilli folklorun yayıldığı (bunu dövrün
arxeoloji abidələrində tapılan əĢyavi materiallardakı bəzi Ģeir nümunələri də təsdiq edir),
"ta qədimdən türklərin yaĢadığı" Azərbaycan ərazisində mövcud hakim dairələrin tarixi
obyektivlik üzündən irançılığa daha artıq meyil etmələri türk dilini bu dövrdə türk
xalqlarının ümu mi ədəbi dilinə çevirə bilmədi.
1055-ci ildə Xilafətdə siyasi hakimiyyəti Ģiə Buveyhilərin əlindən almıĢ sünni
Səlcuqilər xəlifəni Ģiələrin hökmranlığından qurtarsalar da, indi də özləri siyasi
hakimiyyətə sahib oldular. Lakin mənĢəcə oğuz türkü olan Səlcuqilərin hökmranlığı heç
də türk dilini ədəbi, o cümlədən rəsmi dilə çevirmədi. Tədqiqatçılar (Y.Bertels,
398
Z.Bünyadov və b.) bu dövrdə Xorasandan Kiçik Asiyayadək böyük bir ərazidə fars dilinin
daha da möhkəmlənməsi səbəbini "yalnız yürüĢlər və vergi toplamaq qayğısına qalan"
səlcuq soltanlarının "savadsızlığı" və "öz sələflərinin yalnız farslardan ibarət məmur-
larına arxalanmalarında" görürlər. Ənənəyə görə, o dövrdə vəzir vəzifəsi Bərməkilərdən
tutmuĢ məĢhur Nizamülmülk və onun xələflərinədək yalnız Ġran mənĢəlilərin əlində
idi.
Beləliklə, tarixi Ģəraitin özü fars dilini XIV əsrədək "bir çox xalqların müĢtərək
bədii dili" etdi; Azərbaycanda həm əhalinin çox hissəsinin, "həm də hakim dairələrin
danıĢıq dili və ünsiyyət vasitəsi doğma türk dili olmasına baxmayaraq, fars dili Ģeir,
bədii və elmi nəsr sahəsində hakimlik" etməyə baĢladı.
Dövrümüzə XI-XII əsrlərdə yazıb-yaratmıĢ Ģair və mütəfəkkirlərin
Azərbaycan-türk dilində qələmə aldıqları heç bir əsər yetiĢməsə də, mənbələrin
məlu matı belə əsərlərin mövcudluğunu təsdiq edir. XI əsrdə Məsud ibn Namdarın
ərəb və fars (əcəmi) d illəri ilə yanaĢı, türkcə və zimmicə (yəni yerli dildə, ço x
güman, albanca) Ģeirlər yazması haqqında olan məlu mat buna sübutdur ("va
yunazzimu arabiyyətən va acəmiyyətən va turkiyyətən va zimmiyyətən ").
Dövrün Ģairlərinin türk dilində yazıb-yaratmalarına dəlalət edən
amillə rdən biri də "Leyli və Məcnun" əfsanəsini dahi Niza miyə s ifariĢ vermiĢ
ĢirvanĢah Axsitanın Ģairin bu dastanı "fars və ərəb dili bəzəyi ilə, təzə gəlin kimi
bəzəməsi" istəyidir. "Kitabın nəzminə səbəb haqqında"kı fəsildə "Ģahın halqası"
qulağına keçirilmiĢ Nizami, hökmdarın "türk sifəti bizim vəfamız (əlaməti) deyil.
Türkəvara deyilmiĢ söz bizə layiq deyil. O adam ki, yüksək nəsəbdən
doğulmuĢdur, ona yüksək s öz lazımdır" - iradını qeyd edir və yalnız oğlu
Məhəmmədin məsləhətindən sonra Ģahın əmrin i yerinə yetirməyə razılıq verir. Onu
da qeyd edək ki, A xsitanın Nizamiyə türkcə deyil, farsca (və ya ərəbcə) yazmaq
buyuruğu bir tərəfdən onun türk dilli Ģeirlərin in olduğuna dəlalət edirsə, digər
tərəfdən də Ģairin milliyyətcə türk-azərbaycanlı olduğunu bir daha təsdiq edir.
Mənbələrdən görünür ki, Azərbaycan-müsəlman mədəniyyətinin
nümayəndələri bu dövrdə, hələ VIII-IX əsrlərdə yaranmıĢ ərəbdilli poeziyanı da
inkiĢaf etdirir, ö z əsərləri ilə ġərq mədəniyyətini zənginləĢdirird ilər. Əvv əlki
dövrdə olduğu kimi, bu dövrdə də azərbaycanlı mütəfəkkir, alim və Ģairlərdən bir
çoxu Yaxın və Orta ġərq in mədəni mərkəzlərində - Bağdadda, Qahirədə, Ġsgən-
dəriyyədə, Bu xarada, Səmərqənddə, NiĢapurda və b. təhsil alır, fəaliyyət
göstərirdilər. Mənbələr Təbriz, ġamaxı, Gəncə, Bey ləqan və b. Ģəhərlərdə,
ġirvanĢahların, ġəddadi və Səlcuq əmirlərinin saraylarında ərəb dilində Ģeirlər
yazan Ģairlərin toplandığını, bu Ģəhərlərdə (məsələn: Məsud ibn Namdarın
məlu matına görə, Gəncədə, Beyləqanda) Ģeir yarıĢlarının, məclislərin in
keçirildiy ini xəbər verirdilər.
Mənbələr XI əsrin sonunda, ġirvanĢah I Fəribürzün sarayında ona ərəb
dilində mədhlər yazan Ģairlərin toplandığını da qeyd edirlər. Maraqlı burasıdır ki,
bu saray Ģairləri arasında yalnız yerli azərbaycanlılar deyil, baĢqa millətdən olanlar