Azərbaycan diLİNİn funksional

ci ill
ərdən  başlayaraq  getdikcə  sürətlənmişdir.  “Funksional 
qrammatika”  anlayışı  ilə  paralel  müstəvidə  qiymətləndirilən 
“Generativ  transformasional  qrammatika”  linqvistik  qavramı  isə 
struktur  dilçiliyin  bir  davamı  olaraq  1950-ci illərdə  Amerikada 
ortaya  çıxmışdır.  Bu  qavram  H.  Xomskinin  1957-ci ildə  yazıb 
tamamladığı  “Sintaktik  quruluşlar”  adlı  əsəri ilə  bir linqvistik 
n
əzəriyyə və praktik təlim kimi formalaşmışdır. Yuxarıda göstərilən 
birinci  təlim  dili  leksik-qrammatik vasitələr və  kontekstin 
v
əhdətində  götürərək bunlarla bütövlükdə  ifadə  edilən fikrə  və 
ayrılıqda reallaşan funksiyaya dayanmaqdadır. Burada semantika və 
funksiyanın bir-birinə bağlı olaraq reallaşması və həmin kontekstdə 
fikrin konkret dil vasit
ələri ilə ifadəsinin öyrənilməsi daha geniş yer 
almaqdadır.  İkinci  təlim  isə  dili daha çox müəyyən formal 
transformasional modell
ər  şəklində  öyrənməkdə  və  gəlinən 
metalinqvistik  inkişaf  mərhələsində  onu beynin koqnitiv-konseptual 
bir funksiyası olaraq dəyərləndirməkdədir (Φëдoрoва 2008: 98-104). 
1960-
cı illərdən başlayaraq dilin semantikasına, funksiyasına, 
quruluşuna, antropologiyasına və işlənilməsinə  dair modern dilçilik 
m
əktəblərində  bir-birindən fərqli fikirlər irəli  sürülməktə  və  yeni 
linqvistik yöntəmlər tətbiq olunmaqdadır. Kopenhagen, Fransa və S. 
Peterburq  dilçilik  məktəblərinin  funksional  linqvistika  və 
qrammatika  sahəsində  gerçəkləşdirdiyi  araşdırmalar  sözügedən 
işlərin içərisində önəmli bir yer almaqdadır. Kopenhagen linqvistik 
dərnəyində  sistem  və  funksional  səciyyəli  nitq  mənaları  əlaqələri 
müəyyənləşdirilmişdir.  Burada  birinci  və  ikinci  funksiyalar 
konsepsiyası,  Fransız  dilçilik  məktəbində  isə  dilin  kommunikativ 
funksiyası baxımından nitqin qrammatik aspektlərinin göstərilməsi 
diqqəti çəkməkdədir (ЛСЭ 1990:565-566).    
 1980-
ci  illərdən  etibarən  funksional  linqvistikanın  və 
qrammatikanın  öyrənilməsi  sahəsində  yeni  bir  tarixi dönəmə 
girilmişdir.  Sözügedən  dilçilik  məktəblərinin  araşdırmalarındakı 
funksional-konseptual c
əhətlər üzərində ayrıca olaraq durulmuş və 
artıq  elmi-praktik  səciyyəli  konkret  nəticələr  əldə  olunmuşdur.  Bu 
kontekstdə  S.  Peterburq  dilçilik  məktəbinin  nümayəndəsi  A.  V. 
 
12 
 

---

Bondarkonun funksional qrammatikaya dair elmi nəticələri diqqəti 
daha çox cəlb edir. O, hər şeydən öncə, funksional qrammatikaya və 
ya  bu  yeni  qrammatika  yazmaq  təcrübəsinə  “funksional-semantik 
sahə”  anlayışını  gətirmişdir.  A.  V.  Bondarkoya  görə  rus  dilində 
funksional-
semantik  sahələr  əsas  etibarilə  aşağıdakı  linqvistik 
qruplardan ibarətdir.   
1. Predikativ nüvəli funksional-semantik sahələr:  
A) Aspektual və aspektual-temporal və ya zaman əlaqələrinin 
sahələr  kompleksi:  aspektual  sahələr,  zaman  məhdudiyyəti,  taksis 
(öncə  gəlmə,  eyni  vaxta  düşmə,  təqib  etmə  hərəkətlərinin 
birlikdəliyi),  temporallıq  və  ya  zamanlılıq  və  onun  sözügedən 
kompleksə daxil olan digər funksional-semantik sahələrlə əlaqələri; 
B) Temporallıq və ya zamanlılıq, modallıq, həyati gerçəkliyi, 
gerçəklikləri  və  sadə  həqiqətləri  təşkil  edənlərin  və  ya  hər  şeyin 
ierarxik bütünü   (бытийность); 
C)  Predikativliyi  subyektivlik  və  obyektivliklə  bağlayan 
sahələr  kompleksi:  şəxslər  və  ya  şəxs  kateqoriyası,  felin  növ  və 
təsirlilik-təsirsizlik  kateqoriyası  və  ya  onun  mənaca  növləri 
(aktivlik//məchulluq, 
etdirənlik, 
qayıdışlıq//releksif, 
icbarlıq//təsirlilik, 
qarşılıqlıq-müştərəklik//resiprok 
və 
ya 
təsirsizlik);  
2. Subyekt-obyekt (predikativ-
subyekt  və  predikativ-obyekt) 
nüvəli  funksional-semantik  sahələr:  subyekt,  obyekt;  subyekt-
predikat  əlaqələrinə  bağlı  olaraq  qiymətləndirilən  söyləmin 
kommunikativ perspektivi. Bu qruplaşmaya bəzi əlamətlərinə görə 
müəyyənlik  və  qeyri-müəyyənlik  bildirən  funksional-semantik 
sahələr  də  qoşulur.  Bunlar  digər  qruplaşmalara  aid  olan  “zaman 
məhdudiyyəti  və  ya  sərhədləri  və  sərhədsizliyi,  keyfiyyətlilik” 
funksional-
semantik sahələri ilə əlaqəlidir. 
3. Keyfiyyət və kəmiyyət nüvəli funksional-semantik sahələr: 
keyfiyyətlilik,  kəmiyyət,  müqayisə//müqayisəlilik  və  ya  “lat. 
comparativus”. 
Bu qruplaşmaya mənsubiyyət, aid olma, sahiblik və 
ya “lat. possessives” funksional-semantik sah
əsi də qoşulmaqdadır. 
O  isə  bir  tərəfdən  atributivlik  və  ya  substansiyanın  keyfiyyətinə 
 
13 
 

---

görə  səciyyələndirilməsi  ilə  bağlı  olanla,  digər  tərəfədən  isə 
predikativlik əlaqəsi ilə bağlantılıdır.  
4.  Hal,  durum,  vəziyyət  və  s.  nüvəli  funksional-semantik 
sahələr: yer, məkan və ya hər hansı bir yerdə olmaq (olma, olunma); 
səbəb-nəticə əlaqəsi, şərtlənmə və ya asılılıq sahələrinin kompleksi 
(
səbəb,  nəqsəd,  şərt,  güzəşt,  nəticə  funksional-semantik  sahələri). 
“Yer, məkan və ya hər hansı bir yerdə olmaq” funksional-semantik 
sahələr  fenomeni  əlamətinə  görə  predikatın  ‘hal,  durum,  vəziyyət’ 
və s. səciyyəli xarakteristikasına bağlıdır. Ancaq başqa əlamətlərinə 
görə    predikatlar  arası  əlaqələr  sahəsinə  dərindən  toxunan  (eyni 
zamanda  taksislə  də  bağlı)  “yer,  məkan  və  ya  hər  hansı  bir  yerdə 
olmaq” fenomeni və söyləmin (hər şeydən öncə, predikatın) məkani 
xarakteristikası fərqli semantik sferalardır (Бондарко 1987: 31-32). 
Yuxarıda  verilən  qısa  açıqlamadan  sonra  bir  də  funksional 
qrammatika  anlayışı  üst  qavramının  və  ya  tədqiqat  obyektinin  və 
linqvistik araşdırma istiqamətinin nə demək olduğuna da bir diqqət 
yetirək.    Bu  qavrayış  (konsept)  alt  qavramlarıyla konkret bir 
qrammatik sah
ə  və  ya növü yerində  dilin mətn, cümlə, cümlə 
birl
əşmələri, müxtəlif  morfonoloji  və  morfoloji,  sintaktik,  leksik 
quruluşlar  və  s. kimi dil-nitq vahidləri və  diskurslarının  qarşılıqlı 
funksiyalarını,  onların  işlənilmə  qaydalarını  və  bütövlükdə 
mexanizmini ehtiva edir. Funksional qrammatikada müxt
əlif dil 
s
əviyyələrindən təşkil  olunan  linqvistik  sistem,  quruluş  (struktur) 
qurucu komponentl
ərinin semantik vəzifələrinin  qarşılıqlı  birliyi 
əsasında işıqlandırılır. Məlum olduğu üzrə, dil materiallarının təsvir 
olunmasında 
funksional 
qrammatikanın 
yaradılmasının 
metodologiyasını  təşkil  edən prinsiplərdən  biri  olaraq  başlanğıcda 
ənənəvi  şəkildən, yəni konkret dil vasitəsindən funksiyaya və 
m
ənaya yönəlmə  yöntəmi  əsas götürülür. Bu yöntəm funksiyadan 
şəklə, yəni konkret bir dil vasitəsinə yönəlməyi qəbul edən yönümə 
uyğun hala gətirilərək işlədilir. Dilin işlənilmə sisteminin sinxronik 
t
əsvirində  hər iki yönüm və  yöntəmin  qarşılıqlı  olaraq  bir-birinə 
uyğunlaşdırılması  ilə  tətbiq olunması  isə  dilçilikdə  daha  sonrakı 
dön
əmlərdə həyata keçirilmişdir (Bondarko 1984;1987; LES 1990). 
 
14 
 

---