Azərbaycan diLİNİn funksional

daha  nə  sanballı  bir  monoqrafiya,  nə  də  dərs  kitabı  və  vəsaiti 
yazılmamışdır.  Bu  baxımdan  Azərbaycan  dilinin  sözügedən 
funksional  qrammatikası  həm  türkologiyada,  həm  də  Azərbaycan 
filologiyasında  bir  linqvistik  yenilik  və  ilk  elmi,  metodoloji  və 
praktik təcrübə olacaqdır. Bu iş sözügedən fənnin dünyadakı bütün 
türkoloji mərkəzlərdə, Türk dünyasının müxtəlif akademik qurum-
larında,  o  sıradan  ali  və  orta  məktəb  təhsili  sistemində  həm  elmi-
filoloji, həm də  praktik olaraq öyrənilməsinin yolunu açacaqdır.  
 
1.3. 
Azərbaycan dili funksional qrammatikasının 
konseptual-linqvistik perspektivl
əri 
 
Türk  dillərinin  linqvistik-kommunikativ sistemi, hər  şeydən 
önc
ə, saitlərin və  samitlərin  qarşılıqlı  səs uyumuna, sözdüzəldici, 
sözd
əyişdirici  və  formadüzəldici  şəkilçilərin  aqqilütinativ  sırasına, 
analitik və sintaktik səciyyəli söz yaradıcılığı əsaslaına görə müəy-
y
ənləşdirilir.  Göstərilən  sistemin  tərkib  hissələri  bir-birinə  qram-
matikal, aspektual v
ə konseptual olaraq bağlanır. Cümlə üzvlərinin 
“mübt
əda,  tamamlıq,  xəbər”  sıralı  simmetrik  və  daha  geniş  bir 
müst
əvidəki “təyin, mübtəda, təyin, tamamlıq, zərflik, xəbər” səciy-
y
əli genişlənən  asimmetrik  sıralanması  burada  önəmli  bir  rol 
oynayır.  
Azərbaycan  dilinin  sinxronik  dil-işlənilmə  sisteminin yuxa-
rıda göstərilən funksional qrammatika metodologiyasının və funksi-
onal-
semantik  sahələrin  əsas prinsipləri səviyyəsində  müəyyənləş-
dirilm
əsi  dilimizin  qrammatik  və  söz  yaradıcılığı  səviyyələrinin 
öyr
ənilməsinə  uyğundur.  Bu,  fikrimizcə,  ümumtürk  dilinin  səs 
uyumu, aqqilütinativ v
ə sabit sintaktik quruluşu ilə Avropa İttifaqı 
v
ə  gələcək  Avrasiya  çoxdillilik  ortamında  dəyişən dil tədrisi və 
t
əlimi dəyərləri (Templer 2002) ilə də ziddiyyət təşkil etməyəcəkdir. 
Bununla b
ərabər, elm və  informatikanın  inkişafının  dəyişmə 
sür
ətinə görə əmələ gələn yeni semantik-funksional anlam sahələri, 
m
ərkəzləri və  çalarlarının  sinxronik-kommunikativ, mətnlinqvistik 
v
ə  konseptual olaraq mühəndis dilçiliyi ilə  təsvir  olunması  da 
 
21 
 

---

qaçınılmazdır.  Azərbaycan  dilinin  funksional  qrammatikası  bəzi 
orijinal  özəllikləriylə  A.V.Bondarkonun  yuxarıda  verilən  funksi-
onal-
semantik sahələrin təsnifindəki prinsiplər üzrə qurula bilər.   
Sözügedən  qrammatika  kitabında  dil-danışıq  ortamına  görə 
şəkillənərək  işlənilən  simmetrik  və  asimmetrik  səciyyəli 
mətnlinqvistik, sintaktik, morfoloji, fonomorfoloji, morfematik, söz 
yaradıcılığı  və  frazeoloji  dil-danışıq  vasitələrinin  funksiyalarının 
kommunikativ işləmə mekanizmi təsvir olunmalıdır.     
 
Әdəbiyyat 
Абдуллаев  К.М.  1983,  Проблемы  синтаксиса  простого 
предложения в азербайджанском языке. Бакы, Елм. 
Abdullayev K.M. 1999, Az
ərbaycan dili sintakasisinin nəzəri prob-
leml
əri, Ali məktəblər üçün dərs vəsaiti, “Maarif” Nəşriyyatı, Bakı, 
279 s. 
Abdullayev K. M., Məmmədov A. Y., Musayev M. M., Üstünova 
K. Novruzova N. S., Hüseynov Ş. Q., Rzayeva G. N., Hacıyeva K. 
B., Ziyadova L. V., Fətəliyeva S. Q., Nağıyeva G. Q., Məhərrəmova 
G. A., Ze
ynalova Ş. T., Səlimova F. Q., Məhərrəmova V. H. 3012, 
Azərbaycan  dilində  mürəkkəb  sintaktik  bütövlər,  (Dərs  vəsaiti), 
Azərbaycan  Respublikası  Təhsil  Nazirliyi,  Bakı  Slavyan 
Universiteti, Bakı, 605 s.  
Axмaтoв И. Х. 1983, Структурно-семантические модели прос-
того предложения в современном карачаево-балкарском языке 
(осовные вопросы теории), Нальчик: Изд-во “Эльбрус”, 355 s. 
Бeрдaлиeв  А.  1989,  Семантико-сигнификативная  парадигма-
тика и синтагматические отношения в конструкциях сложно-
подчиненного  предложения  узбекского  литературного  языка. 
АДД. Ташкент, 51 с. 
Berge, Vardar 1989, 
Açıklamalı  Dilbilim  Terimleri  Sözlüğü, 
Ankara, 295 s. 
Бондарко А. В. 1984, Функциональная грамматика, Л: “Наука”, 
Лeнингрaдское отделение. 
 
22 
 

---

Бондарко  А.  В.  1987,  Введение.  Основания  функциональной 
грамматики. Л: “Наука”, Лeнингрaдское отделение, с. 5-36.  
DİLÇİLİK ENSİKLOPEDİYASI. I cild, 513 s.; II cild, 526 s. (dərs 
vəsaiti), Bakı, Mütərcim, 2006-2008.  
Фёдoрoвa  O.  В.  2008,  Метoдика  регистрации  движений  глаз 
“визуальный мир”, шанс для сближения психoлингвистических 
традиций.–Вопросы Языкознания, № 6, с. 98-120.  
Gerjan van Schaaik 1998, 
‘İşlevsel  Dilbilgisi  nedir?-Dilbilim 
Araştırmaları, Ankara, s.9-26. 
Исхакова Х. Ф. 1987, Структуры терминологических систем. 
Тюркские языки. Москва, “Наука”, 126 с.  
Ганиев Ф. А. 2009, О проблеме функциональной грамматики. –
Научный Татарстан, № 1, с. 106-117.   
Гузев В. Г. 1984, Проблемы основного и медиального залогов в 
функциональном  аспекте    (на  материале  староанатолийско-
тюркского языка). –Советская Тюркология, № 5, с. 59-63.  
Гузев  В.Г.  1985,  Некоторые  вопросы  теории  тюркского 
словоизменения  в  функционально-семантическом    аспекте.  – 
Советская Тюркология, № 2, с. 3-11.  
Гузев В.Г. 1986, Значения форм страдательного и возвратного 
залогов.  Состав  категории  залога  аспекте    (на  материале 
староанатолийско-тюркского  языка).  –Советская  Тюрко-
логия, № 4, с. 5-12.  
Лингвистический  энциклопедический  словарь,  Москва,  
“СОВЕТСКАЯ ЭHЦИКЛОПЕДИЯ”, 1990, 683 с. 
Махмудов Н. М. 1984, Семантико-синтаксическая асиметрия 
в  автокаузативном  простом  предложении  (на  материале 
узбеского языка) –Советская Тюркология, № 2, с. 49-56.  
Musaoğlu  M.  M.  2002,  Türkolojinin  Çeşitli  Sorunları  Üzerine 
Makaleler-
İncelemeler,  T.C.  Kültür  Bakanlığı  Yayınları,  Ankara, 
320 s.  
Musaoğlu,  Mehman  2003,  Türkçenin  İşlevsel  Dilbilgisi  ve  Metin 
Kompozisyonu
, Dil Dergisi, Sayı 120 Mayıs-Haziran, s. 22-40. 
 
23 
 

---