Azərbaycan diLİNİn funksional

Musayev M. M. 2011, 
Türk  ədəbi  dillərində  mürəkkəb  cümlə 
sintaksisi
,  Dərs  vəsaiti,  Azərbaycan  Respublikası  Təhsil  Nazirliyi, 
Bakı Slavyan Universiteti, Bakı, 401 s. 
 Musayev M.M. 2012
, Türkoloji dilçilik, Dərslik, Azərbaycan Res-
publikası Təhsil Nazirliyi, Bakı Slavyan Universiteti, Bakı, 454 s.  
Насилов  Д.  М.  1985,  К  характеристике  количественной  
аспектуальности  в  узбекском  языке.–Советская  Tюркология, 
№ 1, с. 64-70. 
Насилов  Д.  М.  1989,  Взаимосвязи  функционально-семанти-
ческих полей в тюркских языках.–Советская Tюркология, № 1, 
с. 28-31. 
Nurmanov A., Mahmudov N., Ahmedov A. 1992,  Uzbek tilinin 
mazmuniy sintaksisi, Toshkent. 
Templer B. 2002, Türkiye’deki 
Avrupa  Dilleri Dosyası  (European 
Language Portfolio- 
ELP) ve Yabancı Dil Olarak Türkçe: Avrupa 
Konseyi’nden  Öğreticinin  Yetkileri  İçin  Uygun  Bir  Amaç 
Oluşturma, Dil Dergisi, Sayı: 113 Mart-Nisan, s. 24-32.  
Тумашева Д. Г. 1985, Татарский глагол: Опыт функционально-
семантического  исследования  грамматических  категорий, 
Казань.  
Турниязова  К.А.,  Турниязов  Н.  К.  1992,  К  вопросу  о  струк-
турно-функциональном  анализе  компонентов  предложения.  .–
Советская Tюркология, № 1, с. 87-91.  
Veysəlli  F.  Y.  2005,  Struktur dilçiliyin  əsasları,  Dərs  vəsaiti,  I, 
STUDIA  PHILOLOGICA, Bakı, Təhsil, NPM, 342 s;  
Veysəlli  F.Y.  2008,  Struktur  dilçiliyin  əsasları,  STUDIA  
PHILOLOGICA  II, Morfemika, Sintaqmatika, 
Dərs vəsaiti,  Bakı, 
Mütərcim, 307 s;  
Veysəlli  F.Y.  2009,  Struktur dilçiliyin  əsasları, STUDIA 
PHILOLOGICA  III, 
Semantika və Praqmatika, Dərs vəsaiti, Bakı, 
Mütərcim, 266 s.  
Veysəlli F. 2010, Semiotika, STUDIA PHILOLOGICA  IV, Bakı, 
Mütərcim. 
 
 
24 
 

---

II FӘSİL 
FUNKSİONAL VӘ KONSEPTUAL-QRAMMATİK 
QAVRAMLAŞMALAR VӘ KATEQORİYALAŞMALAR 
 
 
Sözüged
ən  qavramlaşmalar  və  kateqoriyalaşmalar,  hər  şeydən 
önc
ə, insan hafizəsində gerçək prototipləri ilə dərk olunaraq yığılan 
v
ə  beyində  yenidən  işlənilən biliklərə  söykənməkdədir. Həmin 
bilikl
ərin və hər cür digər məlumatların dil səviyyələri ilə ifadəsinə 
bağlı olaraq özünü göstərən ümumi “funksional-semantik tablo”nun 
“on-line” olaraq mü
əyyənləşdirilməsi və  alt  qavramları  və 
kateqoriyaları  ilə  adlandırılması  isə  koqnitiv  dilçiliyin  işidir.  Bu 
baxımdan ilk öncə türk ədəbi dillərinə dair konseptual səciyyəli qav-
ramlaşmalar və kateqoriyalaşmalar kontekstinin əsas parametrlərinin 
n
ədən ibarət  olduğunu  göstərmək  istədik.  Buna  görə  də 
formadüz
əltmə və sözdəyişdirmə alt kateqoriyalarına dair öncə felin 
növ v
ə  şəkil, üst səviyyəli predikativlik dərəcələrinə  aid olaraq isə 
sintaksisin mür
əkkəb cümlə  modellərini müyyənləşdirdik (Musayev 
2011). Ümumtürk m
ətninin bəzi ontoloji-tipoloji özəlliklərini də təs-
bit etm
əyə  çalışdıq  və  universal-milli səciyyəli frazeoloji söz 
yaradıcılığına  aid  örnəklərlə  bir-birinə  iki  ən  yaxın  qohum  dilin 
müqayis
əli frazeologiya korpusunun “on-line” prinsiplərini sıraladıq 
(Musayev 2011: 58-65). Bel
əliklə, türkoloji dilçilikdə  konseptual 
qavramlaşdırmaların  və  uyğun  kateqoriyalaşdırılmaların  leksem-fra-
zem s
əciyəli söz yaradıcılığına, formadüzəltmə və sözdəyişdirmə əla-
m
ətlərinə və sintaksis-mətn səviyyəsindəki predikativlik dərəcələrinə 
gör
ə müəyyənlşdirilə biləcəyini göstərdik (Musayev 2011: 42-65). 
 
2.1.Türk 
ədəbi dillərinin konseptual-struktur qrammatikası 
 
İndiyə  qədər istər  sözün  geniş  anlamında  türk  dilləri və  dia-
lektl
ərinin, istərsə də sözün dar anlamında müasir türk ədəbi dillə-
rinin v
ə o sıradan Azərbaycan dilinin öyrənilməsində ümumtürk dili 
özünəməxsusluqları çox vaxt gözdən qaçırılmışdır. Ancaq dil kate-
 
25 
 

---

qo
riyalarının  ümumtürk  dili  məntiqi  tipinə  görə  modelləşdirilməsi 
mümkündür. Belə ki, aşağıda həm ayrılıqda felin növ və şəkil kate-
qo
riyalarına, həm də bütövlükdə üst predikativlik dərəcələri ilə mü-
əyyənləşən mürəkkəb cümlələrə dair konseptual-struktur xarakterli 
linqvistik modell
əşdirmələr  verilmişdir.  Bununla  bərabər, ümum-
türk m
ətninin bəzi ontoloji-tipoloji özəllikləri də göstərilmişdir. 
 
2.1.1.  Felin  növ  kateqoriyasının  konseptual-struktur 
modeli  
 
Haqqında bəhs edilən modelləşdirmə leksik-qrammatik xarak-
terli ºR,ºT v
ə  DºIR  formadüzəldici  şəkilçilərin  ayrıca  bir  birinci 
dərəcəli  işi  etdirmək
1
 
(səbəb)  növü  alt  kateqoriyasının  qurucu 
morfoloji əlaməti kimi fərqləndirilməsi ilə qurulur. 
 
Bu  modeldəki  konseptual-morfoloji komponentlərin  yeri 
növdüzəldici alt kateqoriyaların məlum=etdirən=icbar və məchul = 
qayıdış=qarşılıq-müştərək  sintaqmatik  və  məlum=məchul;  etdirən 
=qayıdış;  icbar=qarşılıq-müştərək  paradiqmatik  sıralanmaları  ilə 
müəyyənləşdirilir: 
 
Etdirənlik sırası:                 Etmək         Etdirmək 
        
Başqasına etdirmək 
morfoloji- 
 
(Aktiv)          
(Səbəb) 
 
(İkiqat səbəb) 
leksikoqrafik 
      iç-,qaç-
, biş- 
o
r,   
o
t: içir-
, bişir-     
o
t, d 
o
r: içirtdir-, 
qaçırt-  
növlər 
 
 
 
 
Qayıdışlıq sırası:           Məchulluq           Qayıdışlıq        Qarşılıqlıq-müştərəklik 
Sintaktik-   
             (Pasif) 
         (Refleksif)                 (Resiprok) 
kontekstual         
o
l, 
o
n: döyül-, sevil-   
o
l, 
o
n: döyün-, sevin-    
o
ş: görüş-, qaçış- 
növlər (Musaoğlu 2008: 214). 
1
 
Etm
ək” feli Azərbaycan türkcəsində  bir  işi  yerinə  yetirmək,  əmələ  gətirmək, görmək, 
el
əmək mənasında işlədilir (Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti 1980: 216). Burada sözügedən 
feil növü “et+dir” köm
əkçi morfemlərindən düzəldilmiş sözlə adlandırılmışdır.
 
 
26 
 
                                                            

---