Azərbaycan diLİNİn funksional
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
Bununla bərabər, istər funksional linqvistika, istərsə də qrammatika araşdırmalarında və kitablarında həmişə funksiyadan və semantikadan konkret dil- nitq vasitələrinə doğru tətbiq edilən elmi- praktik bir istiqamət və buna uyğun olan yöntəmlər sözügedən dilçilik sahəsində həmişə aparıcı rol oynamışdır. Qrammatika anlayışını ifadə edən sözün (yunan. Grammatike – “gramma” sözünd ən düzəldilmişdir) lüğəvi mənası “hərf, yazmaq” dem əkdir. XVIII yüzildən etibarən müxtəlif dillərin çoxlu diaxronik-tarixi, sinxronik- təsviri; akademik, normativ və nəhayət funksional qrammatika kitabları yazılmışdır. Sözügedən anlayış göstərilən bütün növləriylə konseptual olaraq bir üst ana qavram və ya başlıq (sərlövhə) məzmununu bildirir. Bu qavramı ehtiva edən alt qavramlar v ə ya başlıqlar isə dilçilikdə ənənəvi olaraq göstərilən morfologiya, sintaksis, söz yaradıcılığı və qismən də yeni olaraq mü əyyənləşdirilən morfemika, morfonologiya, mətn sintaksisi və qrammatikası sahələrindən ibarətdir. Funksional qrammatikanı digər sələflərindən fərqləndirən əsas amil məhz yuxarıda göstərilən dilçilik sahələrinin qarşılıqlı əlaqələr mexinzminin ümumi işləyiş sistemini təsvir etməklə seçilir. Sözgedən sistemin işləniməsində ortaya çıxan leksik, qrammatik və digər dil-nitq vahidləri və ya kommunikativ bütünlərin məna və anlam funksiyalarının göstərilməsi isə funksional qrammatikanın özəl işləyiş quruluşunun müəyyənləşdirilməsi deməkdir. 1.2. Türkoloj i dilçilikdə funksional qrammatika məsələsi v ə tədqiqi Türk dill əri bu günə qədər əsas etibarilə təsviri, tarixi- müqayis əli, müqayisəli-tarixi və müqyisəli-tutuşdurmalı dilçilik metodları ilə öyrənilmişdir. Ancaq, 1970-ci illərdən etibarən türkoloji dilçilikd ə də yeni linqvistik metodlarla aparılmış araşdırmalar diqqəti cəlb etməyə başlamış, struktur-semantik və funksional qrammatika anlayışı və buna uyğun ilk elmi işlər ortaya çıxmışdır. İndiyə qədər aparılmış olan həmin araşdırmaları, o 15 cümlədən semantik və funksional dəyərləndirmələri bütövlükdə məzmun və ifadə planı, ayrılıqda isə yönüm və yöntəm etibarilə dörd qrupa bölmək mümkündür: Birincisi həmin zaman içərisində felin tərz, növ, şəxs və s. ayrı-ayrı qrammatik kateqoriyalarının funksional-semantik sahələr üzrə konkret türk dillərində işlənilməsinə və onların tarixi inkişafının öyrənilməsinə dair yeni bir türkoloji-linqvistik anlayışla müəyyən araşdırmalar aparılmışdır (Musayev 2012: 197). V. Q. Quzev əski Anadolu mətnlərinin materialları əsasında felin növ kate qoriyasına (1984; 1986) və funksional-semantik aspektdə ümum türk sözdəyişməsi nəzəriyyəsinin bəzi məsələlərinə (1985) dair məqalələr yazmışdır. Həmin məqalələrdə dil-danışıq vahid- lərinin qrammatik mənaları haqqında önəmli korrektivlər edil- mişdir. Məsələn, felin məlum növüylə önun digər medial (orta) səciyyəli icbar, məchul, qayıdış və qarşılıq-müştərək növləri arasın- dakı funksional-semantik fərqliliklər somut dil materialları əsasında göstərilmişdir. D.M.Nasilovun özbək dilində kəmiyyət aspektul- lığına (1985) və türk dillərində funksional-semantik sahələrin qarşılıqlı əlaqəsinə (1989) dair yazdığı məqalələr də diqqəti cəlb edir. Birinci məqalədə tərz kateqoriyasının konkret bir məsələsi araşdırılmış, ikinci məqalədə isə türk dillərində funksional-semantik sahələrin arasındakı əlaqələrin əsas parametrləri göstərilmişdir. İkincisi cümlə və mətn komponentəri arasında aktual üzvlənməyə söykənən qrammatik, semantik, funksional əlaqələr və bəzi simmetrik-asimmetrik özəlliklər türk dilləri materialları əsasında da artıq təsbit olunmuşdur (Абдуллаев 1983; 1984; Abdullayev1999; Maxmudov 1984: 49-56; Nurmanov 1992). Üçüncüsü sözügedən dillərdə morfoloji və sintaktik vahidlərə dair qrammatik kateqoriyaların struktur-semantik və funksional kriteriyal arı yeni linqvistik yönüm və yöntəmlərlə öyrənilmişdir. Məsələn, sadə və mürəkkəb cümlələrin sintaqmatik və paradiqmatik özəllikləri göstərilmiş və onların dil sistemindəki uyğun struktur- funksional modelləri müəyyənləşdirilmişdir (Ахматов 1983; Бердалиев 1989; Турниязова... 1992: 87-91; Musayev 2011). 16 Dördüncüsü sözügedən araşdırmalarda tədbiq edilən linqvistik yöntəmlərin bir ümumi metodologiya şəklində müəyyənləşdirilməsi istiqamətində türk dillərində, özəlliklə də Türkiyə türkcəsində bir çox linqvistik terminin türkcə olaraq qarşılıqları yaradılmışdır (Berge 1989). Həmin növ terminlər ənənəvi türkoloji kontekstdə türk dillərinə uyğunlaşdırılmış və kodlaşdırılmıştır (Исхакова 1987). Bu gün həmin linqvistik terminlərin ifadə etdiyi qavramların köhnə ənənəvi qrammatik istiqamətlərdə aparılmış olan tədqiqatlarda işlənilən terminlərlə açıqlanması artıq mümkün deyildir. Bəlkə, sadəcə bir qismi onlarla işlənilə bilən bir səciyyədədir. Çünki sözügedən terminlər bütövlükdə dilçilik elminin inkişafına bağlı olaraq aparılan ümumi linqvistik müşahidələrə və kameral işlərə bağlı olaraq yaradılmaqdadır. Onlar yenidən təsnifləndirilən, ümumi özəllikləri və təfərrüatları ilə şəkilləndirilən linqvistik qavramlaşdırma və kateqoriyalaşdırmalara əsasən dəqiqləşdirilməkdə və kodlaşdırıl- maqdadır. Məsələn, Azərbaycan dilində “sintaqm” və “sintaqmatik üzvlənmə”, Türkiyə türkcəsində isə onların qarşılıqları olaraq “söz- cə” və “sözcələmə” terminləri kimi. Bizim Türkiyədə Kültür Bakanlığı tərəfindən yayımlanan “Türkolojinin Çeşitli Sorunları Üzerine Makaleler- İncelemler” adlı kitabımızda türkcə olaraq işlətdiyimiz “tekbirleşimli (subordinativ), tambirleşimli (koordi- nativ), çiftbirleşimli (korrelyativ), parselyatik, retprosperspektif, (Musaoğlu 2002: 105; 315-320) kimi terminlərlə ifadə olunmuş qavramlar və kateqoriyalar da bu qəbildəndir. Bunun kimi Hind- Avropa dillərində ənənəvi və yeni dilçilik istiqamətlərində aparılmış olan araşdırmalarda işlənilən linqvistik terminlər arasında da müəyyən fərqlər özünü göstərməkdədir (ЛЭC 1990: 603-626; 627- 650). Beləliklə, keçən əsrin 70-ci illərindən başlayaraq türkoloji dilçilikdə yeni linqvistik yönüm və yöntəmlərlə aparılan araşdırmalar və ayrı-ayrı türk dillərinə dair sözügedən istiqamətdə görülən konkret praktik işlər günümüzdə artıq müəyyən bir elmi və metodoloji səviyyəyə gəlib çatmışdır. Həmin araşdırmalar və ya elmi- praktik işlər əsas etibarilə semantik, funksional, riyazi, 17 Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|