Azərbaycan diLİNİn funksional

 
2.1.1
.1. Bir işin yerinə yetirilməsinə dair r (-ar, -er; -ır, -
ir, -ur, -ür) etdir
ənlik feilləri 
R (-ar,-er;  -
ır,  -ir,  -ur,  -ür)  şəkilçisi  ən çox təsirsiz məlum 
feill
ərdən bir qat səbəblilik anlamlı təsirli etdirənlik feillərini əmələ 
g
ətirir. Və  ya felin mənaca  konkret  bir  növünü,  başqa  bir  sözlə, 
etdir
ənlik paradiqmatik sıralanmasında bir işi görmək və başa çat-
dırmaq semantik mərkəzini  yaradır.  Necə  ki,  aşağıda  Türkiyə 
türkc
əsindən gətirilən etdirənlik  anlamlı  onar-  ‘təmir  etmək’  və 
ölçer- ‘alovu gücl
əndirmək və ya lampanın işığını artırmaq’ feilləri 
t
əsirli, digərləri isə təsirsiz feillərdən əmələ gəlmişdir. 
0
R şəkilçisi 
onar-  felind
ə  saitlə  bitən bir felə  (ona)  artırılmışdır.  Halbuki  bu 
şəkilçinin digər türk ədəbi dilləri və  dialektlərində  əksəriyyət 
etibaril
ə ç, ş, t, bəzən də x, p samitləri ilə bitən təsirsiz feillərə artı-
rıldığı  müşahidə  olunmaqdadır  (Musaoğlu  2008:  218).  Konseptual 
xarakterli bel
ə  bir leksikoqrafik durumun türk dilində  ortaya 
çıxması  bütövlükdə  şəkilçilərlə  reallaşan  söz  yaradıcılığında,  ayrı-
lıqda  isə  feil daxili məna  yuvalanmasında  və  ya felin növ kate-
qoriyasının  şəkillənməsində  yeni bir linqvistik hadisədir. Belə  bir 
dil daxili inkişaf cümhuriyyət dövrü Türkiyəsində başlanğıçda türk 
dil  inqilabına  bağlı  olaraq  həyata  keçirilmişdir. Nəticədə  elm və 
texnologiyanın  və  gündəlik həyatda  ortaya  çıxan  müxtəlif 
konseptual  faktorların  ifadə  olunmasına  və  Türkiyə  türkcəsinin 
z
ənginləşdirilmsinə  bağlı  olaraq  davam  etdirilmişdir.  Sözügedən 
morfoloji 
əlamətlə gerçəkləşən linqvistik hadisə digər türk dilləri və 
dialektl
ərindən fərqli səviyyədə orijinal bir feil növü əmələ gətirmə 
qılınışı olaraq müəyyənləşdirilə bilər.  
  
2.1.1.2. -ar, -er//-
ər etdirənlik feilləri 
-Ar 
şəkilçisi ilə  formalaşan  çal-ar  (Türkçe Sözlük 1998: 
427)  ‘yetişmək və  dəymək’feli subyektə  məxsus bir vəziyyəti 
bildirir. Bu ba
xımdan sözügedən  feil  bir  işi  görmək və  ya  başa 
çatdırmaq mənasını deyil, subyektə məxsus bir işin və ya fəaliyyətin 
icra olunmasını ifadə edir. Ölç- təsirli feli isə ölçer- (Türkçe Sözlük 
 
27 
 

---

1998: 1723) t
əsirli feli halına gələrək mənaca fərqliləşmişdir. Ancaq 
yen
ə  də  bir  işi  görmək mənasında  işlənilən bir feil səciyyəsini 
daşımaqdadır. 
0
R şəkilçisi -ar, -er şəkilləri ilə bir işi görmək və başa 
çatdırmaq mənalı feil növü qılınışını yaratmaqdadır. Sözügedən iş-
h
ərəkət  qılınışını  ifadə  edən etdirənlik feilləri  aşağıdakılardan 
ibar
ətdir:  
çıkar//çıxar(t)-                                      kopar//qopar-  
çöker- ‘çökdürm
ək’                             onar- 
gider- 
‘ortadan qaldırmaq’                   ölçer-  
göçer- ‘keçirm
ək, həvalə etmək’    uyar- ‘xəbərdarlıq etmek’  
Yuxarıda  göstərilən  çıkar//çıxar-  və  kopar//qopar-  feilləri 
şəkilcə  eyni, bəzi mənalarına  görə  isə  fərqli  semantik  quruluşa 
malikdir. Bunlar Türkiy
ə  və  Azərbaycan türkcələrində  çoxmənalı 
feill
ər olaraq xarakterizə  oluna bilər. Birinci felin Türkiyə 
türkc
əsində  26 mənasının  olduğu  göstərilir (Türkçe Sözlük 2005: 
423). Bu felin Türkiy
ə türkcəsində Azərbaycan türkcəsindən fərqli 
olaraq  “başa  düşmək, anlamaq” mənası  vardır.  Azərbaycan 
türkc
əsində  isə  həmin felin 17 mənasının  olduğu  göstərilir 
(Az
ərbaycan dilinin izahlı lüğəti 1987: 443). Bu felin Azərbaycan 
türkc
əsində  Türkiyə  türkcəsindən fərqli olaraq  “qərar vermək, 
hökm  çıxartmaq”  mənası  vardır.  Beləliklə,  daha  geniş  bir  leksik-
qrammatik  işlənilmə  sferasında  çıkar//çıxar  felinin, daha dar 
işlənilmə  sahəsində  isə  kopar//qopar-  felinin Türkiyə  və 
Az
ərbaycan türkcələrində  üst-üstə  düşməyən digər mənalarına  da 
t
əsadüf olunur. Sözügedən dil hadisəsi həm leksik çoxmənalılıq, 
h
əm də leksik-semantik omonimlik səviyyələrində izah oluna bilər. 
M
əsələn, “top” sözü “Türkcə sözlük”də çoxmənalı bir kəlmə olaraq 
(Türkçe Sözlük 2005: 1990) verilir. “Az
ərbaycan  dilinin  izahlı 
lüğət”ndə  (1987: 196) isə omonim dil vahidi kimi yer alır. 
Yuxarıda  göstərilən digər feillər isə  sözügedən türk ədəbi 
dill
ərində  fərqli kəlmələrlə  ifadə  olunmuşdur.  Hətta “çökermek-
çökdürm
ək” feillərində sözügedən leksik-qrammatik fərqlilik ºR, və 
DºIR formadüz
əldici  şəkiilçilərin  işlənilməsilə  ortaya  çıxmışdır. 
Monoqrafiyada  “Az
ərbaycan türkcəsi-Türkiyə  türkcəsi feil 
 
28 
 

---

lüğəti”ndə sözügedən fərqliliklər konkret örnəkləri ilə göstərilmişdir 
(Bax: s.74-94)
. 
  
2.1.1.3. -
ır (-ir,-ur,-ür) etdirənlik feilləri 
0
R şəkilçisinin -ır (-ir, -ur, -ür) şəkilləri ilə təsirsiz, bəzən də 
t
əsirli  feillərdən səbəbiyyət  əlaqəli dərk etmə  müstəvisində  təsirli 
feill
ər düzəlir. Sözügedən morfoloji əlamətlərlə  felin  əsasən 
etdirm
ə və oldurma bildirən etdirənlik növü qılınışları əmələ gəlir. -
ır  (-ir,  -ur,  -ür)  şəkilçisi saitlə  bitən feillərə  artırılmır.  Vazgeçir- 
‘fikrind
ən daşındırmaq’ feli istisna olunmaqla sonu samitlə bitən bir 
qrup t
əkhecalı  felə  əlavə  olunur. Sözügedən  şəkilçi cümlə  və 
danışıq  içərisindəki  funksiyasına  görə, bəzən etdirmə  və  ya bir işi 
gördürm
ə, həll etdirmə  və  ya  başa  çatdırma  bildirən feillər 
düz
əldir.  Daha  doğrusu,  eyni  bir  paradiqmatik  müstəvidə 
mü
əyyənləşən qrammatik və  leksikoqrafik-morfoloji vahidləri 
əmələ gətirir. Məsələn: 
              
İçmək feli 
1.
 
Anası uşağa “Həmən o suyu iç!” dedi. 
Ana uşağa suyu içirdi. 
                 Etdirm
ə 
2.
 
Anası uşağa suyu (öz əliylə) içirdi. 
                  
Bir işi görüb qurtarma 
G
ətirilən örnəklərdən belə  bir nəticəyə  gəlmək olar. 
0
R 
morfeminin  -
ır (-ir, -ur, -ür) feil şəkilləri funksional dil sisteminin 
s
əbəbiyyət üst qavramı (Musaoğlu 2003: 25-27) və ettirmə, iş gör-
dürm
ə, yardım etmə, səbəb olma, və izin vermə kimi alt qavramları 
il
ə  yuxarıda  göstərilən feil növünü əmələ  gətirir. Halbuki, 
0
R+ 
0
T 
formasındakı digər feil şəkilləri ifadə etdiyi hər hansı bir işi məcburi 
gördürm
ə  mənası  ilə  etdirmək və  ya hər  hansı  bir  işi  görmək 
f
əaliyyətini deyil, D
0
IR şəkilçisi ilə sırf felin icbar növü qılınışını da 
düz
əldir. Necə ki, icbar termini feil növləri sistemində üst deyil, alt 
kateqoriyanı  ifadə  etməkdədir. Sözügedən morfoloji əlamətlər 
birlikd
ə sadəcə felin icbar növündə işlənilməkdədir. Ona görə ki, -ır 
(-ir,  -ur,  -
ür)  şəkilçisi omonimik 
0
T morfemind
ən  ayrıca  olaraq 
 
29 
 

---