Azərbaycan diLİNİn funksional
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
sosiolinqvistik, statistik, korpus, mətnlinqvistik, koqnitiv- konseptual və s. digər yeni araşdırma-öyrənilmə yönümləri və yöntəmləri ilə aparılmışdır (Musayev 2012: 196-199). Qeyd olunmalıdır ki, əsas etibarilə XX yüzilin başlarından etibarən rus dilindən alınaraq müxtəlif türk ədəbi dillərində işlənilən linqvistik terminlərin unifikasiyasında biz, əsasən, iki vəziyyəti müşahidə edirik. Birincisi linqvistik terminlər müxtəlif türk ədəbi dillərinin orfoqrafiya və orfoepiya qaydalarına uyğunlaşdırılır. İkincisi isə sözügedən terminlərin müxtəlif türk ədəbi dillərində qarşılıqları yaradılır. Bu gün birinci yöntəmin daha yayğın olaraq həyata keçirildiyi müşahidə olunur. Bu da qloballaşmanın getikcə geniş bir vüsət alması, elm və texnologiyanın, özəlliklə də infor- masiya texnologiyalarının sürətli inkişafıyla bağlıdır. Sözügedən kontekstdə “Dilçilik Ensiklopediyası” (2006; 2008) adlı bu yaxınlarda yayımlanan kitab sadəcə rus dilindən alınan linqvistik terminlərdən istifadə olunmasıyla deyil, həm də müasir dilçilik emlinin inkişafı və onda ortaya çıxan müxtəlif elmi yeniliklərin təqib edilməsi baxımından da çox aktualdır. Həmin kitabda həm sözügedən linqvistik terminlərin ingilis, alman, fransız və Azərbaycan dillərində qrşılıqları verilir, həm də onların terminoloji mənası və linqvistik məzmunu fundamental elmi mənbələrə əsasən konkret dil örnəkləriylə açıqlanır. Belə bir ensiklopedik dilçilik lüğəti sadəcə Azərbaycan filologiyasında deyil, bütövlükdə türko- logiyada və türkoloji dilçilikdə də bir ilk kitab hesab olunmalıdır. Əslində həmin ensiklopedik lüğət funksional söz yaradıcılığı baxımından da diqqəti çəkir. Belə ki, lüğətdə yer alan terminlərin bir qismi işlənildiyi dildən olduğu kimi alınaraq dilimizin orfoepik və orfoqrafik qaydalarına uyğunlaşdırılır, digərlərinin isə çox vaxt kalka, bəzən də leksik, morfoloji və sintaktik yollarla uyğun qarşılıqları yaradılır. Beləliklə də dilimizdə işlənilən və sözün geniş mənasında çağdaş sosial elmşünaslığın bir çox sahəsi ilə əlaqədar olan termin sözlərin sayı artır və nəticə etibarilə dilimizin lüğət tərkibi zənginləşir və onun ifadə imkanları artır. 18 1980-ci ill ərdən bəri formalaşan koqnitiv elm, koqnitiv linqvistika v ə kompüter-mühəndis dilçiliyi sahələri struktur- semantik v ə funksional araşdırmalar əsasında yeni bir konseptual- funksional qrammatika anlayışını da gündəmə gətirmişdir. Əslində bel ə bir anlayışın dilçilikdəki gündəmə gəlişini “çağdaş linqvistikada funksional ənənə ilə generativ istiqamətin birl əşdirilməsi və uyğun metodlarının bir yerdə tətbiq olunması ist əkləri” (Φëдoрoва 2008: 98-1004) də dəstəkləməkdədidr. Çünki müasir dilçilikdə dil-nitq vahidlərinin həm konseptual özəllikləri, həm də onların qrammatik mənaları konkret linqvistik funksiyalar səviyyəsində öyrənilir. Struktur dilçiliyin əsasları, meydana gəlməsi, inkişafı, mövcud cərəyanları; morfemika və sintaqmatika, semantika və praqmatika məsələləri; işarələrin mahiyyəti, növləri və funksiyaları Azərbaycan dilində ana dilimizin materialları ilə də açıqlanır (Veysəlli 2005; 2008; 2009; 2010). Bu isə Azərbaycan dilinin funksional qrammatikasını yazmağa imkan verən konseptual- linqvistik kontekstin və uyğun bir diskurs ortamının yarandığını göstərən amillərdən biri olaraq qiymətləndirilməlidir. Bu gün Azərbaycan bədii mətni artıq çağdaş mətn dilçiliyi səviyyəsində konseptual, ədəbi, semiotik, linqvistik yöntəmlərlə və bütün dil- nitq parametrləriylə öyrənilməkdədir (Abdullayev., Məmmədov., Musayev., Üstünova 2012). Qeyd olunmalıdır ki, mətin dilçiliyi və sintaksis sahəsində indiyə qədər Azərbaycan dilçiliyində aparılmış olan bütün araşdırmalar və nəhayət yuxarıda göstərilən fundamental əsər də artıq dilimizin funksional qrammatikasının yazılmasının mümkün olduğunu və vaxtının çatdığını açıb göstərməkdədir. Yuxarıda göstərilən bütün araşdırmalar, struktur diçiliyin müxtəlif məsələlərinə, mətn dilçiliyinə və sintaksisinə dair yazılmış əsərlər və nəhayət ensiklopedik dilçilik lüğəti Azərbaycanda ana dilimizin funksional qrammatikamızın yazılmasının linqvistik kontekstinin yarandığını və vaxtının çatdığını göstərir. Ancaq, türkoloji dilçilikdə funksional qrammatika məsələlərinin özəl olaraq araşdırılmasının vəziyyəti və bu gün gəlinən nöqtə də sözügedən 19 işdə çox önəmlidir! Məhz bu kontekstdə yuxarıda V. Q. Quzevin (1984; 1985; 1986) və D. M. Nasilovun (1985; 1989) funksional qrammatikanın özəl məsələlərinə dair yazılmış məqalələrindən qısaca olaraq bəhs olundu. Bunlar türkoloji dilçilikdə funksional qrammatika məsələlərinə həsr olunmuş ilk ciddi linqvistik işlərdən hesab oluna bilər. Türk dillərində birbaşa funksional qrammatika məsələləriylə əlaqədar olaraq yazılmış digər əsərlər də yox deyildir. D. Q. Tumaşeva (1986) tatar dilində feillərə aid olan qrammatik kateqoriyaları bir ilk təcrübə olaraq funksional-semantik aspektdə öyrənir. Gerjan van Schaaikin Türkiyə türkcəsində yazdığı “Funksional qrammatika nədir?” (1998) adlı məqaləsində sözügedən qrammatika növünün nə olduğu açıqlanır, onun ümumi prinsiplərindən, struktur vahidlərinin xarakterik linqvistik özəlliklərindən və bütün bunların türk dilinə sintaktik və morfoloji örnəklərlə tətbiq olunmasından ardıcıllıqla və geniş bir şəkildə bəhs edilir. Mehman Musaoğlunun da Türkiyə türkcəsində yazdığı “Türkçenin İşlevsel Dilbilgisi ve Metin Kompozisyonu” (2003) adlı məqaləsində funksional qrammatikanın metodlarından, mənbələrindən, ümumtürk dilinin funksional qrammatikasının ontoloji- linqvistik əsaslarından söhbət açılır. Həmin məqalədə funksional- semantik sahələrin qrammatik kateqoriyalarla ifadəsi bədii mətn örnəkləriylə göstərilir. Türkoloji dilçilikdə funksional qrammatika məsələləri haqqında yazılmış ən son əsərlərdən biri kimi isə tatar dilçisi F. Ə. Qəniyevin məqaləsi diqqəti çəkir. Onun “Funksional qrammatikanın problemi haqqında” (2009) adlı məqləsində həm dünyada və rus dilçiliyində, həm də türkologiyada və tatar dilçiliyində funksional linqvistika və qrammatikanın öyrənilməsindən daha ətraflı bəhs edilir. Sözügedən məqalədə funksional qrammatikanın linqvistik mahiyyəti və onun tədqiqat obyekti konkret olaraq söz yaradıcılığı örnəkləri və ya kök və şəkilçi morfemlərlə açılıb göstərilir. Ancaq bütün bu göstərilənlər türkoloji dilçilikdə funksional qrammatikanın öyrənilməsində hələlik başlanğıc xarakteri daşıyır. Çünki türk dilləri materialları əsasında indiyə qədər funksional linqvistikaya və qrammatikaya aid 20 Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|