Azərbaycan diLİNİn funksional

III  HİSSӘ 
AZӘRBAYCAN DİLİNİN 
LEKSİK-SEMANTİK SİSTEMİ 
 
Giriş. Dilin leksikasının sistemliliyinə dair  
 
I F
əsil.       
Şəxs, fərd və rəng bildirən sözlərin semantik sistemi              
1.1.
Şəxs əvəzliklərinin semantik sistemi  
1.2.Qohumluq terminl
ərinin semantik sistemi  
1.3.
Yaş-cins bildirən sözlərin semantik sistemi  
1.4.R
əng bildirən sözlərin semantik sistemi   
Ədəbiyyat 
 
II F
əsil.   
Cism (varlıq), məkan, zaman və kəmiyyət adlarının  
semantik sistemi   
2.1.B
ədən üzvləri adlarının semantik sistemi  
2.2.M
əkan adlarının semantik sistemi     
2.3.
Zaman adlarının semantik sistemi  
2.4. 
Sayların semantik sistemi  
Ədəbiyyat 
 
III F
əsil.  
Prosessuallıq bildirən sözlərin semantik sistemi 
3.1.Feill
ərin semantik sistemi  
3.2. Feill
ərin tematik qrupları 
3.3. Feill
ərin mənaca növləri 
Ədəbiyyat 
 
N
əticə  
 
Ad göst
əriciləri 
 
Öz
ək sözlər 
 
6 
 

---

ÖN SÖZ 
 
XXI yüzild
ə  aparılan  linqvistik  tədqiqatlar keçən  əsrin son 
q
ərinəsində görülən uyğun işlərdən çox böyük bir ölçüdə fərqlənir. 
İndi  yazılan  linqvistik  tədqiqatlarda və  qrammatika kitablarında 
artıq  konseptual, koqnitiv və  semantik-linqvistik metodlardan 
faydalanılır.  Sözügedən  qrammatika  kitablarının  mündəricatı, 
terminologiyası,  yazı-anlatım  tərzi və  bütövlükdə  sintaktik, 
semantik v
ə praqmatik quruluşu dəyişir, linqvistik mövzulara fərqli 
elmi-filo
loji açıqlamalar gətirilir. İfadə və məzmun planlarının bir-
birini konseptual kontekstd
ə  tamamladığı,  ayrı-ayrı  tematik 
mövzuların  və  konkret bilgilərin dərk  olunma,  şüur  və  təfəkkür 
sistemin
ə  əsasən insan zehnində  işlənilərək biliyə  çevrildiyi  əsas 
götürülür. Morfeml
ər, morfonemlər və  ya alternasiyalar (səs 
birl
əşmələri), mürəkkəb sintaktik bütövlər və  s. sözügedən 
qrammatika kitablarında “morfemika, morfematika, morfonologiya, 
taqmetika, leksematika”  v
ə  s.  başlıqları  altında  işıqlandırılır. 
Semiotika, konseptologiya v
ə  kulturologiyanın  elmi-praktik 
n
əticələrindən  ədəbi-bədii mətnin öyrənilməsində  geniş  istifadə 
olunur. Əlbəttə, gəlinən mərhələdə türkoloji dilçilik də müasir elmin 
v
ə linqvistikanın göstərilən ümumi inkişaf tempindən kənarda qala 
bilm
əz. 
Tü
rkoloji  dilçilik  anlayışı  türkologiya  qavramını  təşkil  edən 
konseptual xarakterli 
əsas komponentlərdən biri kimi seçilir. Türk 
dill
ərinin tarixi, müasir durumu, fonetik, fonoloji, leksik, 
leksikoqrafik, qrammatik, sintaktik, semantik, frazeoloji v
ə  mətn 
qu
ruluşu  türkoloji  dilçilikdə  indiyə  qədər  əsas etibarilə  tarixi-
müqayis
əli, müqayisəli-tarixi, - tipoloji və ənənəvi xarakterli təsviri 
dilçilik  metodları  ilə  öyrənilmişdir.  İndi  isə  günün  ən aktual 
m
əsələlərindən biri koqnitiv (cognitive linguistics) dilçilik və 
kompüter dilçiliyi (computational linguistics) yönüm v
ə 
yönt
əmlərinin linqvistik araşdırma məqsədilə türkoloji dilçilikdə də 
 
7 
 

---

öz
əl olaraq tətbiq  olunmasından  ibarətdir.  Əlbəttə, burada 
konseptoloji, kültüroloji v
ə  semiotik istiqamət və  metodların  da 
türkoloji  dilçilik  işlərində  tətbiq  olunması  məsələsi qətiyyən 
unudulmamalıdır.  Bu  baxımdan  “Azərbaycan dilinin funksional 
qrammatikası:  morfologiyaya  yeni  baxışlar  və  leksematika”  kitabı 
da bir istisna t
əşkil etmir.  
Dörd cildd
ən ibarət olan “Azərbaycan dilinin funksional 
qrammatikası”  kitabının  “Fonetika,  fonologiya  və  morfemika” 
adlan
dırılan birinci cildi artıq işıq üzü görmüşdür. Sözügedən əsərin 
“Morfologiyaya  yeni  baxışlar  və  leksematika”  adlı  ikinci  cildinin 
birinci hiss
əsində, hər  şeydən öncə,  Azərbaycan dilinin morfolo-
giyasının konseptual, semantik və leksik-sintaktik sisteminin aktual 
m
əsələləri funksional-morfematik və leksematik təhlilə cəlb olunur. 
Söz qavramı, əsası  və forması, morfem, morf və allomorf anlayış-
larına metalinqvistik açıqlanmalar gətirilir, sözün mənası və anlamı 
bir-birind
ən konseptual-semiotik özəlliklərinə  görə  fərqləndirilir. 
Bu gün daha çox kütl
əvi informasiya vasitələrilə  elektronik dildə 
gerç
əkləşən  söz  yaradıcılığı  prosesi  yeni  dil-danışıq  normaları, 
normalaşmaları  və  alışqanlıqları  ilə  diqqəti çəkir. Sözügedən 
prosesd
ə  ortaya  çıxan  neologizmlər, müxtəlif leksik-qrammatik 
alınmalar,  metaforalar,  üslubi-sintaktik konstruksiyalar və  qəlib-
ifad
ələr  linqvistik  baxımdan  qiymətləndirilir. Bütün bunlarla əla-
q
ədar olaraq Azərbaycan və Türkiyə türkcələrində feil köklərinin və 
unikal feil-morfeml
ərin morfematik səciyyəli müqayisəli-tutuş-
durmalı lüğəti verilir. Sözügedən monoqrafiyanın ikinci hissəsində 
is
ə filologiya elmində yeni olan linqvistik mövzuların açıqlanması 
günd
əmə  gətirilir. Belə  ki, türkoloji dilçiliyin durumu dəyər-
l
əndirilir. Ənənəvi və modern türkoloji dilçiliyin çatışmazlıqları və 
tutarsızlıqları  ayrı-ayrı  maddələrlə  konkret  bir  şəkildə  göstərilir. 
Bununla b
ərabər, Azərbaycan türk bədii mətninin koqnitiv-kon-
septual v
ə  milli-intellektual özəlliklərindən, qavramalar dünyasın-
dan v
ə özəl mətnqurucu işarələrindən söz açılır. Bədii mətnin ədəbi, 
üslubi, semiotik v
ə  konseptual-linqvistik təhlilinə  dair həm  şeirlə, 
h
əm də  nəsrlə  söylənilən və  yazılan  örəklər gətirilir. Sözügedən 
 
8 
 

---