Azərbaycan diLİNİn funksional
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
1. /daz//- /diz/. Bu qarşılaşmanın birinci tərəfi qalın sait, sərt samitl ərin qeyri-dodaq tembirində, ikinci tərəfin isə incə sait və yumşaq, qeyri-dodaq kökdə tələffüzü ilə həyata keçirilir. Sözlərin f ərqlənməsi məhz bu sinharmonik modelə əsaslanır. 2. /daz///duz/. Qarşılaşmanın birinci tərəfi yuxarıdakı qarşılaşmanın birinci tərəfinin eynidir. İkinci tərəfdə isə qalın sait v ə sərt samitlə yanaşı, dodaqların da iştirakı vardır. Bu isə sözügedən durumda prosodik fərqlənməni təmin edir. 3. /duz/ // /düz/. Bu qarşılaşmada birinci tərəfdə gələn söz ikincid əkinin sağ tərəfindəkinin eynidir. İkinci tərəfdə gələn söz isə inc ə sait və yumşaq samitlərlə yanaşı, həm də dodaqların iştirakını t ələb edir. Relevant əlamət kimi yalnız saitin sırası, yəni qalınlığı və inc əliyi çıxış edir. 4. /duz/ //diz/. Qarşılaşmanın tərəfləri solda qalın sait və s ərt samitlərlə, sağda isə incə sait və yumşaq samitlərin reallaşması il ə fərqlənir. Bundan əlavə birincidə dodaqlar iºtirak edir, ikincidə is ə bu əlamət yoxdur. 5. /düz/ // /diz/. Qarşılaşmanın hər iki tərəfində saitlər incə, samitl ər isə yumşaqdır. Ancaq fərqlənmə birincidə dodaqların iştirakının olması, ikincidə isə olmaması ilə şərtlənir. 6. /daz/ // /düz/. Qarşılaşmanın birinci tərəfini ikinci t ərəfindən fərqləndirən əlamətlər saitin qalın və incəliyi və bununla bağlı olaraq samitərin birincidə sərt, ikincidə isə yumşaq olması, eyni zamanda h əm də ikincidə dodaqların iştirakı ilə izah oluna bil ər. Biz bütün hallarda samitl ərin, saitlərin qalınlığından və incəliyindən asılı olaraq gerçəkləşən yumşaqlığından və sərtliyindən danışdıq. Ancaq bu, rus dilindəki yumşaqlıq və sərtliklə eynil əşdirilməməlidir. Rus dilindəki yumşaqlıq və sərtlik (твердост /мягкость) həmin dilin fonoloji sistemindən irəli gəlir. Müq et: мат- мать. Az ərbaycan dilində isə yumşaqlıq və sərtlik bu dilin orfofonik normasından doğur. Məsələn, /sözün düzü/ ismi söyləmində bütün saitl ər dodaqlanandır, halbuki bu dilin fonoloji sistemində /s,z,n,d/ 48 samitl əri fəal üzvə görə dodaq samitləri deyildir. Ümumiyyətlə, bizim fonoloji şərhlərimiz klassik fonetikanın əsarətinndən hələ də xilas ola bilmir. T əəssüf ki, bu gün universitetlərimizin auditoriyalarında hələ də fonologiyaya layiqli yer verilmir. Yuxarıda verilən təhlildən və uyğun örnəklərdən belə bir m əntiqi nəticə çıxarılmalıdır ki, Azərbaycan dilinin fonoloji sistemini klassik avrosentrizmind ən çıxış edərək adekvat şəkildə t əsvir etmək qeyri-mümkündür. Məhz buna görə türkoloji dilçilikdə söz vurğusu əvəzinə sözün prosodik modelinin iki zirvəliliyinə, yəni sait və samitlərin həmahəngliliyinə və ya sinharmonizmə əsaslanan yeni bir konsepsiya və uyğun bir metodik dərs vəsaiti işlənib hazırlanılmalıdır. Bu konsepsiyanın isə əsas müdəaları indilikdə aşağıdakılardan ibarət ola bilər: 1. Az ərbaycan dilində hind-Avropa dillərindəki kimi söz vurğusuna təsadüf edilmir. Çünki Azərbaycan dilində o dillərdəki kimi bir hecanın digərinə nisbətən xüsusi qabardılmasının akustik korrelyatı yoxdur. Misal olaraq aşağıdakı parçanı dinləyək: /Bağa girdim üzümə Tikan batdı dizimə, Əyildim çıxartmağa, Yar sataşdı gözümə // Bu şeir parçasının neytral səslənməsində heç bir aksent qabardılması yoxdur. Əlbəttə, süni aktyor ifasında kontrastiv m əqsədlə hər bir sözü qabartmaq olar. Sözü fonoloji baxımdan t əşkil edən, onun tanınıb fərqlənməsini təmin edən yeganə fonoloji vasit ə prosodemdir. Hər bir sözün prosodemi iki zirvədən ibarət olmaqla bazis element olan sait ə söykənir, birincisi sözün başlanğıcında, ikincisi isə onun sonunda tamamlanır. Cümlədə ikinci zirv ə onun intonasiya konturuna qarışır. Bu isə o deməkdir ki, Azərbaycan dilində cümlə intonasiyası prosodik modelin ikizirvəliliyinə görə tənzimlənir. 49 2. Az ərbaycan dilində sözlərin fərqlənməsi ayrı-ayrı seqment foneml ərlə deyil, hecanın və ya bütövlükdə sözün sinharmonik t əşkili ilə həyata keçirilir. Məsələn, /lal/ sözü /ləl/ sözündən sadəcə /a/ v ə /ə/ saitləriylə fərqlənmir. Buradakı fərqlilik həm də bütün sözün fonoloji əsasını təşkil edən həmahəngliyə əsaslanır. Müqayisə üçün dey ək ki, rus dilində /o/saiti əvvəldə gələn samitin yumşaq və s ərtliyindən asılı olmayaraq hər yerdə /_u_/ şəkilli keçidlə, yəni diftonqoid kimi t ələffüz olunur. Ruslar /kot/sözünü məhz /_uo_/ kimi t ələffüz edirlər. Ancaq onun sondakı samitə, demək olar ki, heç bir t əsiri olmur. Azərbaycan dilində isə həm əvvəldə, həm də sonda g ələn samit sözün birinci və ya kök saitin tembrində köklənir. /lal/ v ə /ləl/ kimi. Son dövrlərin tədqiqatlarında bu kimi fonetik hadis ələri koartikulyasiya işığında çözməyə meyl müşahidə olunsa da, bunları eyni ad altında birləşdirmək olmaz. Az ərbaycan dilində samitlər, peyklər kimi, fonoloji təşkilin bazis elementi olaraq çıxış edən saitlərin ətrafında və ya onların tembrind ə köklənir. Bu baxımdan türkoloji dilçilikdə söz qavramının adekvat bir açıqlanmasını ortaya qoya biləcək fonetik meyarlar, hər şeydən öncə, ümumtürkçə sözün prosodik modelinin iki zirvəliliyinə və onun fonoloji sisteminə əsasən yenidən nəzərdən keçirilməlidir. Bundan başqa, sözün türkoloji dilçilikdə istər ənənəvi olaraq göstərilən leksik, morfoloji, sintaktik, semantik və istərsə də yeni olaraq müəyyənləşdirilən konseptual və semiotik əlamətləri “ümumtürkçə müxtəlif söz kökü, əsası və şəkilçilərin ifadə etdiyi funksiya və anlam sahələrinin ünsiyyət əsnasında ard- arda düzülüşünə görə” (Seçdirmə bizimdir- M.M.Musayev) müəyyənləşdirilən dil-danışıq modelləşdirilməsi əsasınada öyrənilməlidir (Veysəlli 2009). Söz yazıda qrafikal olaraq seçilir, mətndə isə “mətnlinqvistik səciyyəli leksik yerliklər” (seçdirmə bizimdir- M. M. Musayev) olaraq müəyyən bir yer tutur. Buna bağlı olaraq söz artıq bu gün, klassik dilçilikdə olduğu kimi, sadəcə dildə və nitqdə deyil, həm də mətndə və söyləmdə öyrənilir (ЛЭС 1990: 465). Müxtəlif lüğətlərdə lesikoqrafik olaraq verilən, eyni zamanda transkripsiya və 50 Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|