Azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti magistratura məRKƏZİ
Yüklə 1,12 Mb. Pdf görüntüsü
|
37
a)
maliyyə sahəsində mövcud olan qanunvericilikvə normativ aktlara əməl olunması, mühasibat uçotu və maliyyə hesabatlarının etibarlılığının təmin edilməsi, pul və material dəyərlilərinin qorunması; b)
müəssisədə istehsalın genişləndirilməsi məqsədilə onun fəaliyyətinin düzgün qiymətləndirilməsi, daxili resursların aşkara çıxarılması.
Müxtəlif səviyyəli büdcələrin gəlirləri və xərcləri, vergi ödənişlərinin miqdarı, müəssisənin gəlirləri, xərcləri və s. kimi maliyyə göstəriciləri maliyyə nəzarətinin predmeti qismində çıxış edir.
Maliyyə nəzarətinin bir çox növünün olmasına baxmayaraq, onların ümumi məqsədi vardır. Bu məqsəd - maliyyə qanunvericiliyinə əməl olunmasının təmin edilməsi, maliyyə resurslarının bölünməsi və istifadəsinin səmərəliliyini təmin etməkdən ibarətdir.
Maliyyə nəzarətinin məqsədinə çatmaq üçün onun vəzifələri müəyyən olunmuşdur. Maliyyə nəzarətinin vəzifələri aşağıdakılardır: 1.
mühasibat hesabatlarının və mühasibat uçotunun düzgün qurulması; 2.
müəssisənin maliyyə fəaliyyətinin hüquqi baxımdan tənzimlənməsi; 3.
müflisləşmənin qarşısının alınması; 4.
dövlət qarşısındakı öhdəliklərin vaxtında və düzgün icrası; 5.
daxili resursların müəyyən olunması və şirkətin səmərəliliyinin artırılması üçün onlardan daha səmərəli istifadə edilməsinin təmin olunması; 6.
7.
pul vəsaitlərindən və material dəyərlilərindən səmərəli istifadəyə nəzarət; 8.
zərərin ölçüsünün müəyyən olunması; 9.
menecerlərin məsuliyyətinin obyektiv qiymətləndirilməsi və s. Dövlət və qeyri-dövlət maliyyə nəzarətinin vəzifələri və funksiyaları eyni deyildir. Əgər dövlət maliyyə nəzarətinin əsas vəzifəsi - mövcud qanunvericiliyə riayət etmək və büdcə və qeyri-büdcə vəsaitlərindən səmərəli istifadəyə əsaslanan dövlətin maliyyə siyasətinin müvəffəqiyyətlə icrasına yardım etməkdirsə, qeyri-
38
dövlət nəzarətinin əsas vəzifəsi – təsərrüfat subyektinin maliyyə hesabatının düzgünlüyünü təmin etmək və onun maliyyə resurslarından səmərəli istifadəyə şərait yaratmaqdan ibarətdir.
Maliyyə qanunvericiliyinə əməl olunmasında maliyyə nəzarəti orqanları maliyyə sanksiyaları və qadağalardan istifadə edirlər.
Maliyyə nəzarəti orqanlarının fəaliyyəti zamanı riayət etməli olduğu prinsiplər vardır. Maliyyə nəzarəti prinsipləri normativ sənədlərdə əks olunması baxımından beynəlxalq hüquqi aktların müəyyən etdiyi prinsiplər; Azərbaycan Respublikası tərəfindən müəyyən olunan prinsiplər; digər normativ sənədlərdə göstərilən prinsiplər; normativ hüquqi aktlarda qeyd olunmayan prinsiplər kimi qruplaşdırılır. Ali nəzarət orqanlarının beynəlxalq təşkilatı olan İNTOSAİ-nin Lima deklarasiyasında maliyyə nəzarəti orqanları üçün əməl etməli olduqları əsas prinsiplər müəyyən olunmuşdur. Bu prinsiplər aşağıdakılardır:
Müstəqillik və obyektivlik;
Səriştəlilik və aşkarlıq;
Nəticəlilik;
Dəqiqlik;
Professional davranış;
Effektivlik və s.
Bu prinsiplərdən ilk ikisi daha vacib hesab olunan prinsiplərdir. Maliyyə nəzarəti maliyyə resurslarının bütün hərəkət proseslərində özünü göstərdiyi üçün ictimai istehsalın bütün sahələrində mövcuddur. Məlumdur ki, ictimai istehsalın sahələri istehsal, bölgü, mübadilə və istehlak hesab olunur. İndi isə, bu mərhələlərin hər birində maliyyə nəzarətinin necə iştirak etdiyinə baxaq.
İstehsal prosesində maliyyə nəzarəti ictimai əməkdən istifadənin səmərəliliyini müəyyənləşdirir.
Bölgü mərhələsində maliyyə nəzarəti bölgü prosesində əldə olunan vəsaitlərdən dövlət büdcəsinə, sosial sığortaya vəsaitlərin ayrılmasına, ictimai yığım, istehlak fondlarının genişlənməsinə, bərpasına və s. yönəldilir. 39
Mübadilə prosesində maliyyə nəzarətinin rolu, təsərrüfat subyektlərinin material-texniki vasitələrlə təminatını və əhalinin istehlak mallarına tələbatının ödənilməsini yoxlamaqdan ibarətdir.
İstehlak mərhələsində maliyyə nəzarəti əsasən istehsal istehlakı ilə bağlı olan əməliyyatlara nəzarəti nəzərdə tutur. Şəxsi istehlaka maliyyə nəzarəti zamanı vətəndaşların maddi və mənəvi tələbatlarının ödənilməsi zamanı yaranan uyğunsuzluqları, qanunvericiliyin, normativ hüquqi aktların tələblərinin icrası zamanı pozuntu halları baş verərsə, onların səbəblərini araşdırır.
Maliyyə nəzarəti yalnız pul dövriyyəsini deyil, həmçinin mübadilə sövdələşmələri, o cümlədən qarşılıqlı hesablaşmaların müxtəlif formaları üzrə bütün əməliyyatları əhatə edir. Rus alimi E.Y.Qraçeva da maliyyə nəzarətini maliyyə sisteminin bütün həlqələrində fəaliyyət göstərən dövlət nəzarətinin bir növü kimi qiymətləndirir.
Beynəlxalq praktikada daha çox maliyyə nəzarətinin anqlosakson və fransız modeli istifadə olunur. İlkin modeldə nəzarət edən maliyyə orqanları yalnız müxtəlif növ nəzarəti həyata keçirir, onlar üzrə hesabat hazırlayır, lakin sanksiyalar dövlət hakimiyyətinin inzibati və məhkəmə hakimiyyəti orqanları tərəfindən icra olunur.
Fransız modelində isə maliyyə pozuntularına yol verən şəxslərin təqsirləndirilməsində və itkilərin kompensasiyasının tələb olunmasında müəyyən nəzarət orqanlarına bəzi məhkəmə funksiyalarının verilməsi üçün şərait yaradılır. Bu da anqlosakson və fransız modelləri arasındakı əsas fərqi təşkil edir.
Maliyyə nəzarəti maliyyənin nəzarətedici funksiyasının təzahürü, yaxud gerçəkləşdirilməsi kimi çıxış edir.
Ümumilikdə maliyyə nəzarətinə belə tərif verə bilərik ki, maliyyə nəzarəti – xüsusi təşkil olunmuş orqanlar tərəfindən, dövlət tapşırığı və ya iqtisadi subyektlərlə bağlanılan razılaşmaya əsasən maliyyə, pul, valyuta, kredit əməliyyatlarının hüquqi tələblərə, qanunvericiliyə uyğunluğunun yoxlanılmasıdır.
Yüklə 1,12 Mb. Dostları ilə paylaş:
|