Azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti magistratura məRKƏZİ
Yüklə 1,12 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Cədvəl 2.2.1. Maliyyə nəzarətinin formaları Təsnifəşdirmə əlamətləri Maliyyə nəzarətinin formaları
40
2.2 Maliyyə nəzarətinin üsul və formaları
İkinci fəslin ilk sualındamaliyyə nəzarətinin mahiyyətini açıqladıq və maliyyə nəzarətinin xüsusi metod və formalarla təsərrüfat subyekti və onun idarəetmə sisteminin maliyyə əməliyyatları və bu əməliyyatlarla bağlı digər məsələlərin yoxlanılması ilə əlaqədar fəaliyyət olduğu fikrinə gəldik. Bəs bu üsul və formalar hansılardır? İkinci fəsilin ikinci sualında bu mövzunu araşdıracağıq. Maliyyə nəzarətinin hansı əlamətlər üzrə təsnifləşdirilməsi məsələsində müxtəlif fikirlər mövcuddur. Maliyyə nəzarəti formalarının təsnifatını cədvəl 2.2.1.də olduğu kimi göstərmək olar.
Təzahür formasına görə
Könüllü nəzarət Yoxlamanın həyata keçirilmə zamanına görə
İlkin nəzarət;
Cari nəzarət;
Sonrakı nəzarət Yoxlamanın həcmi baxımından
Tematik (qismən) nəzarət;
Seçilmiş nəzarət. İmperativ baxımdan
Dövlət nəzarəti;
Qeyri-dövlət nəzarəti Yoxlamanın obyekti baxımından
Büdcə nəzarəti;
Kredit (bank) nəzarəti;
Valyuta nəzarəti;
Sığorta nəzarəti;
Gömrük nəzarəti;
Investisiya nəzarəti;
Pul kütləsinə nəzarət. Yoxlamanı həyata keçirən subyektə görə
Prezident yoxlaması;
Yerli özünüidarəetmə orqanları və onların nümayəndələri tərəfindən həyata keçirilən nəzarət;
İcra hakimiyyət orqanları tərəfindən keçirilən nəzarət;
Audit yoxlaması;
Müəssisədaxili nəzarət Informasiya mənbəyi baxımından
Sənədli nəzarət; 41
Faktiki nəzarət. Yoxlama zamanı tətbiq olunan metoda görə
Maliyyə fəaliyyətinin təhlili;
Sorğu;
Nəzərdən keçirmə;
nəzarət;
müşahidə (monitorinq);
təftiş.
Cədvəl 2.2.1-də ilk olaraq göstərdiyimiz təsnifləşdirmə əlaməti olan təzahür formasına görə maliyyə nəzarətini icbari və könüllü olmaq üzrə 2 qrupa ayırmışıq. Bu təsnifləşdirmə əlaməti daha çox N.Q.Hacıyev, Т.А. Başkatova və başqa iqtisadçıların adı ilə bağlıdır.
Məcburi (icbari) nəzarət - qüvvədə olan qanunvericiliyə əsasən dövlət maliyyə nəzarəti orqanları vasitəsilə əvvəlcədən müəyyən edilmiş müddətdə həyata keçirilən nəzarət növüdür. Məcburi maliyyə nəzarətinə təsərrüfat subyektlərinin illik hesabatlarının yoxlanılması, vergi yoxlamaları kimi əməliyyatların yoxlanılması aid olunur. Məcburi maliyyə nəzarəti aşağıdakılar əsasında həyata keçirilir:
Müəyyən dövlət orqanlarının qərarına əsasən. Könüllü (təşəbbüs əsasında) maliyyə nəzarəti dedikdə, təsərrüfat subyektlərinin yoxlamanı icra edəcək nəzarət orqanı ilə aralarında imzalanmış müqavilə əsasında, müstəqillik prinsipinə riayət olunaraq həyata keçirilən nəzarət forması başa düşülür.
Yoxlamanın keçirilmə zamanına görə maliyyə nəzarəti cədvəldə də göstərildiyi kimi ilkin, cari və sonrakı nəzarət formaları fərqləndirilir. Bu təsnifləşdirmə əlaməti N.Q.Hacıyev, A.S.Narinskiy, T.A.Başkatova, E.Y,Qraçeva, V.M.Rodionova və digər iqtisadçılar tərəfindən irəli sürülmüşdür.
Büdcələrin (dövlət büdcəsi, bələdiyyə büdcələri), büdcə təşkilatları, digər təsərrüfat subyektlərinin gəlirlər və xərclər smetasının, onların maliyyə planlarının, büdcə layihələrinin hazırlanması və qəbulu zamanı maliyyə nəzarətinin ilkin nəzarət formasından istifadə olunur. İlkin nəzarət daha çox profilaktik xarakter daşıyır. Belə
42
ki, ilkin nəzarət vasitəsilə maliyyə resurslarından səmərəsiz istifadə halları aşkara çıxarılır və bu halları aradan qaldırmağa kömək edir. Bununla yanaşı, təsərrüfat subyektlərinin fəaliyyətinin istənməyən nəticələri aşkar olunaraq, aradan qaldırılmasına şərait yaradılır. İlkin nəzarət zamanı müəssisənin maliyyə baxımından möhkəmlənməsində əhəmiyyət kəsb edən əlavə ehtiyatlar da aşkar oluna bilər.
Həyata keçirilmə zamanına görə maliyyə nəzarətinin ikinci forması olan cari (operativ) nəzarət müəssisənin istehsal və təsərrüfat əməliyyatlarının, müxtəlif səviyyəli büdcələrin, maliyyə planlarının, icrası, gəlir və xərclərin smetasının qiymətləndirilməsi zamanı tətbiq olunur. Bu nəzarət formasının əsas vəzifəsi mühasibat uçotu və maliyyə hesabatının tələblərinə, maliyyə intizamına riayət edilməsini təmin etmək və maliyyə intizamındakı pozuntuları aşkara çıxarmaqdan ibarətdir. Cari nəzarət müəssisənin daxili yığım ehtiyatlarının artırılmasının yoxlanılmasına imkan verir. Cari nəzarətdə təsərrüfat subyektinin fəaliyyəti faktiki materiallarla ardıcıl olaraq təhlil olunur.
Sonrakı (növbəti) nəzarət hesabat dövrünün sonunda icra olunur. Bu nəzarət forması büdcələrin icrası ilə bağlı hesabatların təsdiqi, maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinin yoxlanılmasında tətbiq olunur. Bu nəzarət formasının əsas vəzifəsi – təsərrüfat subyektinin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinin, maliyyə siyasəti və strategiyasının effektivliyinin qiymətləndirilməsidir. Sonrakı nəzarət ilkin nəzarətlə bağlı olub, onun göstəriciləri əsasında həyata keçirilir. Bu nəzarət formasının məqsədi büdcələrin reallaşdırılması nəticələrinin təhlili, maliyyə planlarının icrası, gələcək illər üçün maliyyə siyasəti strategiyası və taktikasını hazırlanmasıdır.
İmperativ baxımdan maliyyə nəzarəti dövlət və qeyri – dövlət nəzarətinə ayrılır. Qeyri-dövlət nəzarəti də özlüyündə daxili (müəssisədaxili, korporativ) və xarici (audit) olmaqla iki qrupa ayrılır. Dövlət və qeyri-dövlət maliyyə nəzarəti bir- birindən subyekt, məqsəd və metod baxımından fərqlənsələr də, onlar bir-biri ilə bağlıdır. Dövlət nəzarətinin əsas məqsədi dövlət büdcəsinə daxil olan resursların artırılması, dövlətin idarəetmə xərclərinin minimuma endirilməsindən ibarətdir.
Yüklə 1,12 Mb. Dostları ilə paylaş:
|