Azərbaycan dünya əDƏbiyyatinda beynəlxalq Simpoziumun materialları
Yüklə 9,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- CEYMS MORIYERIN VƏ JAMES BAILLIE FRASERIN YARADICILIĞINDA AZƏRBAYCAN Elnar ə Elxan qızı Qaragözova
- Nadir şah obrazı.
AZƏRBAYCAN DÜNYA ƏDƏBIYYATİNDA Beynəlxalq Simpoziumun materialları 115
CEYMS MORIYERIN VƏ JAMES BAILLIE FRASERIN YARADICILIĞINDA AZƏRBAYCAN Elnar ə Elxan qızı Qaragözova ( Bakı Slavyan Universiteti / Azərbaycan)
Avropada Şərqə, Şərq həyatına bir çox əsərlər həsr olunmuşdur. Bunların sırasında Bayronun “Şərq poemaları” nı, Hötenin “Şərq divanı”nı, V. Hüqonun “Oriyentaliya”sını və başqalarını göstərmək olar. Azərbaycanvə dünya ədəbiyyat- şünaslığında bu əsərlər barədə kifayət qədər tədqiqatlar mövcuddur. Lakin bu sıraya aid ola iki əsərdən biriCeyms Moriyerin “İsfahanlı Hacıbabanın macəraları” romanı ədəbiyyatşünaslığımızda çox az araşdırılmışdır. Şotland səyyahı və yazıçısıJames Baillie Fraserin “Qızılbaş: Xorasan əhvalatı” (“The Kuzzilbash, a Tale of Khorasan”) əsəri haqqında isə ümumiyyətlə söz açılmamışdır. “İsfahanlı Hacıbabanın macəraları” romanında Şərq hərtərəfli və təfərrüatlı şəkildə təsvir olunmuşdur. Məhz bu təsvirin adekvatlığına və canlılığına görə Ceyms Moriyerin əsərin əsl müəllifi olmadığı fikri də irəli sürülmüşdür. Bu əsərdə Şərqin bir parçası olan Azərbaycan haqqında da qiymətli məlumatlara rast gəlinir. Romandakı hadisələrin bir qismi Azərbaycan ərzailərində cərəyan edir. Digər tərəfdən indi Ermənistanın tərkibində olan Azərbaycan torpaqları haqqında məlumat verilir. Maraqlıdır ki, yazıçı əsərdə həmin ərzailərin adını əslində olduğu kimi vermişdir. Məsələn: Hamamlı, Göylü kəndi, Pəmbək çayı, Zəngi çayı, Ağrı dağı və s. Məsələn, əsərin qəhrəmanlarından biri olan Mirzə Əhməkin şaha verdiyi qonaqlıqdakı süfrənin təsvirindən bir parça:“Lətif təamların arasında qar kimi dümağ çilov, bir şaqqa quzu soyutması ilə birlikdə dəmlənmiş plov, altına cücə döşənmiş, içinə ləbləbi qatılmış zəfəranlı plov, İran xörəklərinin tacı sayılan, tərkibinə portağal dilimləri, badam, hər cür ədva əlavə edilmiş narınc plov, Xəzər dənizindən tutulmuş qızıl balıq, siyənək, İrəvan yaxınlığındakı Zəngi çayından g ətirilmiş alabalıq diqqəti cəlb edirdi” (Moriyer C. , 1993: 147).
CeymsMoriyerin “1808-1809- cu illərdə İran, Ermənistan və Kiçik Asiya- dan Konstantinopola səyahət”və “İran, Ermənistan və Kiçik Asiyadan Konstanti- no pola ikinci səyahət”əsərlərində də Azərbaycan haqqında maraqlı məlumatlar var. Şotland səyyahı və yazıçısıJames Baillie Fraserin də yaradıcılığında Şərq həyatıın təsviri mühüm yer tutur. Onun əsərlərində Azərbaycan haqqında da qiy- mətli məlumatlara rast gəlmək olar. Bu baxımdan onun “İranın Xəzər dənizinin cənubundakı əyalətlərinə səfərlər və macərlar” (Travels and Adventures in the
və“Qızılbaş: Xorasan əhvalatı” (“The Kuzzilbash, a Tale of Khorasan”) əsəri tədqiqat üçün zəngin material verir.
Zərif bir cizgi nədən danışır?
“Qızılbaş: Xorasan əhvalatı” əsərində elə ilk səhifədən baş qəhrəmanın türk - əfşar tayfasından olaması vurğulanır. Lakin müəllif bunu aşkar qeyd etməsəydi də yenə bunu mətndəki zərif bir elementdən bilmək olardı. Türk xalqları islam dinini qəbul etsələr də daim özünəməxsusluqlarını qoruyub saxlamışlar. Bu qadına münasibətdə d öz əksini tapmışdır. İslamda qadının yad nəzərlərdən qorunması vacib olsa da türk xalqalrında qadın əksər hallarda bu qadağaya əməl AZƏRBAYCAN DÜNYA ƏDƏBIYYATİNDA Beynəlxalq Simpoziumun materialları 116
et məmişlər. Bu Azərbaycan bədii ədədbiyyatında da öz əksini tapmışdır. Digər maraqlı cəhət isə ondan ibarətdir ki, cadugərlər, cindarlar və başqa bu kimik peşə sahibləri qadın məclislərinə sərbəst daxil ola bilərdilər və kişilər bunu normal qəbul edirdilər. Məsələn, M. F. Axundovun “Müsyö Jordan və dərviş Məstəli şah” əsərində olduğu kimi (1).
Fraserin “Qızılbaş. Xorasan əhvalatı” əsərində də Qızılbaş körpə olarkən anası evə kişi – şeyx çağırır və uşağın taleyinə baxdırır. Elə bu məqamda da yazıçı açıqlama verir ki, şeyxlərin, dərvişlərin istənilən evə sərbəst şəkildə girmək hüququ var idi və kişilər heç zaman buna etiraz etməzdilər.
Elə bu məqam da Fraserin türk – azəri ailələri ilə yaxından tanışlığından xəbər verməklə yanaşı, M. F. Axundovun “Müsyö Jordan və dərviş Məstəli şah” əsərindəki səhnənin reallığa söykəndiyindən xəbər verir.
Hər iki yazıçının əsərlərində yerli əhalinin dilində işlənən sözlər olduğu kimi verilmiş və onların mənası izah edilmişdir. Burada müsəlman dünyası üçün xarakterik olan ərəb-fars sözləri işlədilmişdir: Moriyer: Mashallah (Moriyer 1834:64); Allah (Moriyer 1834:65); Bismillah, Alhemdullillah (Moriyer 1834:75) və s.
ərəkallah; oostade (Fraser1828:62) – ustad;İnsh-allah (Fraser1828: 84)
Maraqlıdır ki, hər iki əsərdəsırf türk sözləri də işlədilmişdir. Fraser: Kuzzilbash (Fraser1828: 5) – Qızılbaş; Janee (Fraser1828: 37)– can;aoul (Fraser1828: 48) –aul;khanum (Fraser1828: 50) – xanım;ghourumsaug (Fraser1828: 51) –qurumsaq;altoun Tuppeh (Fraser1828: 184)– altın təpə Moriyer: Ai qardach (Moriyer 1834: 85)– Ay qardaş;haif (Moriyer 1834: 87)– hayıf; yavash (Moriyer 1834: 91)– yavaşbosh (Moriyer 1834: 99)–boş və s. Azərbaycan dili haqqında:
Həmişə Azərbaycan dilininmövqeyindən və bu mövqe haqqında qərblilərin fikrindən danışılarkən məhşur nümunə kimi Lermontovdan, Puşkindən sitat gətirilir. Dilimizin sadəliyindən və anlaşıqlığından bəhs edən daha bir müəllif olmuşdur. O, elə Qizilbaş əsərinin əvvəlində qeyd edir ki, bu əsərin oxunmasında onun işini asanlaşdıran yeganə səbəb Azərbaycan dilində yazılmış sözlər, müəllifin dilincəToorkee tongue (Fraser 1828: 8)olmuşdur.
Nadir şah obrazı. Ədəbiyyatda hökmdar obrazlarının təsviri məsələsi olduqca maraqlı məqamlardır. Bu baxımdan Azərbaycan ədəbiyyatında iki hökmdarın – Nadir şahın və Şah Qacarın təsviri diqqəti cəlb edir. Bu hökmdarlar bzəzn zalım kimiç bəzən isə vətən təssübkeşi kimi təsvir olunmuşlar. Məsələn, Qacar obrazı. O Y. V. Çəmınzəminli, S. Vurğun tərəfindən qaniçən, zalım kimi təsvir olunmuşdur. Ə. Haqverdiyev isə onu əsl vətənpərvər kimi göstərmişdir. N. Nərimanovun “Nadir şah” əsərində isə Nadir şah vətənpərvərdir, onu uçuruma və zülmə sürükləyən yalançı əyanlardır. Fraserin əsərində maraqlı məqamlardan biri də Nadir şah obrazının təsviridir. Çünki bu obrazbir qərblinin təfəkkürü və onun yaratdığı qızılbaş əsgərinin gözü ilə təsvir olunmuşdur.
Yüklə 9,15 Mb. Dostları ilə paylaş:
|