Azərbaycan dünya əDƏbiyyatinda beynəlxalq Simpoziumun materialları

AZƏRBAYCAN DÜNYA ƏDƏBIYYATİNDA Beynəlxalq Simpoziumun materialları 

169 

 

SINIRLARI AVRUPA’YA TAŞAN TÜRK VE AZERBAYCAN HALI 

SANATI MOTİFLERİNİN GELENEKSEL TÜRK GİYSİ MOTİFLERİNE 

YANSIMASI 

 

Prof. Fatma ÖZTÜRK 

Arş. Gör. Selda GÜZEL 

(Gazi Üniversitesi / Türkiye) 

 

Türk ve Azerbaycan Halı Sanatına Tarihi Bir Bakış 

1. 

1 Türk Halı Sanatı 

İlk zamanlar insanların yaygı ve örtü gereksinimlerini karşılamak amacıyla 

meydana  getirildiği  tahmin  edilen  halı,  sonraları  değerli  bir  sanat  eseri  olarak 

sarayları, şatoları, mabetleri süslemiş ve ressamların tablolarında önemli bir yere 

sahip olmuştur (Aytaç, 2000:1). Türklerin geleneksel sanatı içerisinde de, yer alan 

ve sanat tarihimizde haklı olarak seçkin bir yere sahip olan Türk halı sanatı, Türk 

tarihinin akışı içinde biçimlenmiştir (Yetkin, 2011a).  

Halıya dokuma sanatı içinde karakterini veren düğümlü teknik, ilk kez Orta 

Asya’da  Türklerin  bulunduğu  bölgelerde  ortaya  çıkmış,  gelişimini  Türklerle 

sürdürmüş ve tüm İslam dünyasına Türkler tarafından tanıtılmıştır (Yetkin, 2011a). 

Doğu Türkistan’daki ilk halıcılık işaretlerinden sonra halı sanatı Selçuklu Türkleri 

ile  birlikte  Orta  Asya’dan  batıya  yayılmıştır.  Fakat  İran’daki  büyük  Selçuklu 

halılarından  hiçbir  örnek  kalmamış,  Selçukluların  Anadolu’ya  yerleşmesinden 

sonraki eserler

i günümüze kadar gelebilmiştir (Aytaç, 2000: 6).  

Türk halı sanatının düzenli ve sürekli gelişmesinde en önemli yeri, Anadolu 

Selçuklularının merkezi Konya’da bulunan Selçuklu halıları almaktadır. Bu halılar 

Türk  halı  sanatında,  13.  yüzyıldan  19.  yüzyıla  kadar uzanan zincirin ilk büyük 

halkasını teşkil ederler (Üstün, 2007: 110). Bu halıların Konya Alâeddin Camii’nde 

bulunmuş olan sekiz tanesi, bugün İstanbul Türk ve İslam Eserleri Müzesi’ndedir. 

Bundan  başka  Beyşehir  Eşrefoğlu  Camii’nde  bulunan  üç  halının  ikisi Konya 

Müzesi’nde, 

uzun  zamandan  beri  kayıp  olarak  bilinen  bir  tanesi  de  İngiltere’de 

Keir  Kolleksiyonu’ndadır.  Ayrıca,  Mısır’da  (Fustat)  bulunan  100’e  yakın  parça 

içinde yedi tanesi, 

Selçuklu halısı olarak belirlenmiştir (Yetkin, 2011a).  

 

Fotoğraf No: 1 XIII. y. 

y Selçuklu 

HalısıFotoğraf No: 2 

XIII. y. y Selçuklu 

Halısı 

Türk-

İslam Eserleri 

Müzesinde No. 

684Türk-

İslam Eserleri 

Müzesinde No. 688 

Kaynak: 

SümerbankKaynak: 

Sümerbank 

 

 

 

---

AZƏRBAYCAN DÜNYA ƏDƏBIYYATİNDA Beynəlxalq Simpoziumun materialları 

170 

 

 

Selçuk  halılarının  desen  konuları  özellikle  sekizgenler,  yıldızlar,  stilize 

edilmiş hayvani nebati desenlerdir. Büyük halıların kenarları da genellikle küfi yazı 

karakterleri taşıyan hatlarla süslenmiştir. Bunlarda başlıca 8 renk tonu mevcuttur. 

Koyu kırmızı üzerine açık kırmızı, koyu mavi üzerine açık mavi, yeşil ve zeytuni 

renkler en fazla kullanılan renklerdir. Elde mevcut ilk Selçuk halılarının mütekamil 

bir  halde  olması  Selçukilerin  Anadolu’ya  gelmeden  evvel  de  bu  san’ata  vakıf 

olduklarını göstermektedir (Sümerbank).  

Osmanlı  devleti  zamanında  ise halı, artık  sınırları  aşan  bir  durum  almıştır. 

Saray  halılarından  tutun  da  şehir,  köy  ve  göçebe  halılarına  kadar  çeşitlenmiş  ve 

zenginleşmiştir  (Yıldırım,  1994: 6).  İlk  Osmanlı  halıları  Selçuklu  halılarının 

temeline  bağlı  kalarak  üretilmiştir.  Hayvan figürlerinin yerini geometrik haldeki 

bitkisel motifler alır (Aytaç, 2000: 11). 15. yüzyılda ise Anadolu halıları Avrupalı 

ressamların tablolarında da ve özellikle Alman ressam Hans Holbein’in tablolarına 

konu  edilmiştir.  Bu  nedenle  ilk  Osmanlı  halıları,  dünya  literatürlerine  yanlışlıkla 

“Holbein halıları” adı altında geçmiştir (Aytaç, 1999: 11).  

Holbein  Halıları  dört  tipe  ayrılmaktadır.  Birinci tip,  soyut bitkisel 

motiflerden  oluşan  baklavaların  kaydırılmış  eksenler  üstüne  alternatif  olarak 

yerleştirilişini  verir.  Kenar  şeridi  olarak  kullanılan  örgülü  kufî  yazı  da  Selçuklu 

geleneğini  sürdürmektedir.  Aynı  şemada  olan  ikinci  tip  ise  geometrik  motiflerin 

yerini tümüyle soyut bitkisel motiflerin almasıyla seçkinleşir. Holbein aslında bu 

halı  tipini  hiç  resimlememiştir.  Buna  karışlık,  Venedikli ressam Lorenzo Lotto 

tarafından resimlendiği için, son zamanlarda halı literatüründe Lotto Halıları olarak 

adlandırılırlar. Bu iki tip halının, daha sonraki Uşak halıları ile olan teknik ve motif 

benzerliklerinden dolayı, Uşak bölgesinde yapılmış oldukları kabul edilir. Üçüncü 

tipteki halılarda ise, eşit büyüklükte kare ve dikdörtgenlerin üst üste sıralandığı bir 

bölümlemeyle  karışlaşırız.  Bu nedenle üçüncü tipteki örnekler hayvan figürlü 

halıların kompozisyon düzenine bağlanırlar. Ortada yer alan sekizgenin içinde de 

yıldız ya da girift geometrik biçimler bulunmaktadır. Dördüncü tip halılar ise bir 

önceki  tipin  değişik  bir  çeşididir.  Büyük bir sekizgenin çevresinde daha küçük 

sekizgenlerin  gruplaşmasını  vermektedir.  Geometrik biçimler ve özellikle kufî 

yazıdan  geliştirilmiş  kenar  şeritleri,  Selçuklu  geleneğini  yaşatmaktadır  (Yetkin, 

2011b).  

 

Fotoğraf No: 3 

XVI. y. 

y Uşak 

HalısıFotoğraf No: 

4 XVI. y. 

y Uşak 

Halısı 

Türk-

İslam Eserleri 

Müzesinde No. 555 

Türk-

İslam Eserleri 

Müzesinde No. 677 

Kaynak: 

Sümer-

bank  Kaynak: Sü-

mer bank 

 

 

---