Azərbaycan elmlər akademiyasi arxeologiya və etnoqrafiya institutu
Yüklə 1,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- BƏZƏK ƏŞYALARI
- Daş-qaşlı üzüklər.
- Metalqaşlı üzüklər.
23
siyirtmə—qapı dalı aşkar edilmişdir 123
. Çox güman ki, ondan vaxtilə böyük qala darvazasını arxadan bağlamaq üçün istifadə olunmuşdur. Siyirtmənin uzunluğu 80, eni 10, qalınlığı isə 7 sm-dir. Şəhərin tədqiqat dövründəki dəmir darvazası haqqında müəyyən təsəvvür yaratmaq üçün onun böyük əhəmiyyəti vardır. Məlum olduğu kimi, orta əsr şəhərlərinin qala darvazalarının qapıları möhkəm dəmirdən hazırlanırdı. 1683-cü ildə alman səyyahı Kempfer Bakıda olarkən şəhərin şimal divarındakı qoşa qapıların da dəmirdən olduğunu qeyd edir 124
. Mənbələrdə Yəzidiyyə—Şamaxı şəhərinin ətrafına yonulmuş daşdan hasar çəkilərək ona dəmir qapılar qoyulduğu haqqında məlumat vardır 125
. Orta əsr Gəncə şəhərinin son zamanlara qədər saxlanılmış darvazası da bu cəhətdən maraqlıdır. 1138-ci ildə gürcü çarı I Demetrenin Gəncədən hərbi qənimət kimi apardığı bu darvaza hazırda Helat monastırında saxlanılır 126 .
Osman oğlu tərəfindən düzəldilmişdir 127
. XI əsrin dəmirçilik sənətinin inkişaf səviyyəsini öyrənmək üçün bu darvazanın böyük əhəmiyyəti vardır. Darvazanın iri dəmir çərçivəsi içərisində yerləşdirilmiş qalın dəmir təbəqələri böyük başlıqlı, papaqlı dəmir mismarlarla bir-birinə rəbt edilmişdir. Belə başı qabarıq iri mıxlardan darvazanın çərçivəsinin bəzədilməsində də geniş istifadə olunmuşdur. Orta əsr şəhərlərindən olan Beyləqanın şimal-qərb darvazasındakı qazıntılar zamanı qapı yerindən tapılan çoxlu iribaşlıqlı mıxlar da bunu təsdiq edir. 128
Qeyd etməliyik ki, iribaşlıqlı mıxlar Bakı qazıntıları zamanı da xeyli miqdarda tapılmışdır. Çox güman ki, onlardan inşaat işi ilə yanaşı tikintidə və yeri gəldikdə bəzək işlərində istifadə edilmişdir.
123
Azərbaycan EA Tarix İnstitutunun elmi işçisi Rauf Əhmədov 1971-ci ildə həmin aləti Şirvanşahlar sarayına təhvil vermişdir. 124
Шеблыкин И. П. Краткий очерк истории дворца Ширваншахов в Баку. Баку, 1939, с. 4. 125
Münəccimbaşı Tarix-e əl-Bab və Şirvan. V. F. Minorskinin tərtib etdiyi mətn. M., 1963, s. 14; Müq. et: Şərifli M. X. IX əsrin ikinci yarısı — XI əsrlərdə Azərbaycan feodal dövlətləri. Bakı, 1978, s. 289; Джидди Г. А. Средневековый город Шемаха IX — XVII в. Баку, 1981, с. 27. 41. 126 Френ X. М. Железные (Ганджинские) ворота. Изв. Азерб. АК, вып. II, Баку, 1926; Еникалопов И. Железные ворота XI вв. Гелати. Изв. АН. Азерб. ССР (сер, общ, наук), № 5, 1948. 127
Алескерзадe А. А. Подписи архитектурных памятников Азербайджана эпохи Низами. ААЭН, М.—Б., 1947. 128
İbrahimov F. Ə. Göstərilən əsəri,s. 107-108. 24
Xalqın mənəvi zövqünü oxşayan, onun estetik təsəvvürlərini əks etdirən bədii sənətkarlıq nümunələri həm də dövrün iqtisadi, ictimai münasibətlərinin öyrənilməsində mühüm amillərdən biri sayılır. Tədqiq olunan dövrün sənətkarlığını, ticarət və mədəni əlaqələrini, habelə sinfi münasibət cəhətdən müxtəlif ictimai məsələləri müəyyənləşdirməkdə bəzək məmulatı qiymətli maddi mənbə kimi xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Bakıda aparılan arxeoloji qazıntılar nəticəsində metaldan xeyli bədii sənətkarlıq nümunələri—bəzək şeyləri əldə olunmuşdur. Həmin metal bəzəkləri üzüklər, bilərziklər, sırğalar, asmalar, sancaqlar, toqqa bəzəkləri və s. qruplara bölmək olar.
Üzüklər. Bakının zərgərlik məmulatı içərisində böyük bir qrup təşkil edən üzüklər əsasən mis, tunc və gümüşdən hazırlanmışdır. Doğrudur, İçərişəhərdəki arxeoloji qazıntılar nəticəsində hələlik qiymətli metaldan— qızıldan olan üzüklərə təsadüf olunmamışdır. Lakin 1904-cü ilin yazında Bakıda aşkar edilmiş qədim müsəlman qəbiristanlığından mis bəzəklərlə yanaşı xeyli gümüş və qızıldan da bəzək əşyaları tapılmışdır 129 . Onların içərisində iki ədəd mis, üç ədəd isə gümüş üzük vardır 130
. Təəssüflə qeyd etməliyik ki, müəllif tapıntılara həsr etdiyi hesabatında üzüklər barədə məlumat verməmiş, yalnız sadalamaqla kifayətlənmişdir. Bəzəklər qəbir abidəsindən tapılan başqa materiallara əsasən XII—XIII əsrlərə aid edilir 131
. Bakıdan tapılan üzükləri qaşlı və qaşsız üzüklər kimi qruplaşdırmaq olar. Qeyd etməliyik ki, qaşlı üzüklər də öz növbəsində daş-qaşlı və metal qaşlı üzüklərə bölünür.
Lakin onların bəzilərinin daşları tapılmamışdır. Üzərində qaşları qalanlara və tapılan ayrı-ayrı qaşlara əsasən bu dövrdə əqiq, firuzə, mirvari, dağ bülluru və s. mineral daşlardan daha çox istifadə olunduğunu göstərmək olar. Üzüklərin hamısı əsasən təkqaşlıdır. Onların dairəvi yuva kimi düzəldilən qaş yerləri üzüyün halqası üzərinə lehimlənmişdir. Belə üzüklərin sağanağının en kəsiyi dairəvi, lentvarı və ovalvarı şəkildədir. Onlardan biri tökmə texnikası ilə hazırlanmışdır. En kəsiyi yarımdairəvi olan bu üzüyün üzəri kəsmə texnikası ilə zəngin naxışlanmışdır (XIII tablo, 1). Halqasının üstü biri digərinin içərisində yerləşdirilmiş romb formalı naxışlarla, onlar arasındakı sahə isə üçbucaq fiqurlarla bəzədilmişdir. Onun halqasının diametri 1,8 sm-dir. Üzüyün qaşı qırılmışdır. Hazırlanma texnikasına və üzərinin zəngin naxışlanmasına əsasən onun daş-qaşlı üzük olduğunu güman edirik. Daş-qaşlı üzüklərdən ikisi məftildən düzəldilmişdir (XIII tablo, 2—3). Digər ikisinin sağanağı isə lentvarı formadadır (XIII tablo, 4—5). Onlar qaşlarının formasına görə də fərqlənirlər. Üzüklərin bəzisinin qaşı əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi halqaya lehimlənmişdir. Bəzisininki isə qaş yerində qarmaqlar düzəldilməsi yolu ilə hazırlanmışdır (XIII tablo, 2). Belə üzüklərin qaşı adətən firuzə rəngli mineral daşdan olur. Arxeoloji qazıntılar zamanı üzüyün mineral daşdan olan qaşlarına çox təsadüf olunur. Qeyd etməliyik ki, üzüyün qiymətli qaşını qarmaqla saxlama texnikası ilə düzəldilmiş bir ədəd qızıl üzük Bakının yaxınlığındakı Qobustandan tapılmışdır 132
. Yazılıtəpə adlı orta əsr yaşayış yerindən əldə edilən bu üzük nadir incəsənət nümunəsidir (XIII tablo, 6). Üzüyün halqa hissəsi quyruqları üstə durmuş iki ilan fiqurundan düzəldilmişdir. İlanlar üzüyün tac formalı qaşını açılmış ağızlarında tutmuşlar. Yüksək zövqlə hazırlanmış bu üzüyün qaşı firuzədəndir. Onun qaş yerləşən tac hissəsinin ortası qabarıqdır. Mineral daşı saxlamaq üçün düzəldilmiş qarmaqlar qabarıq tərəfdən yuxarıda yerləşir. Onların arası kəsmə naxışlıdır. Qabarıq hissənin alt tərəfi isə yazını xatırladan xətlərlə bəzənmişdir. Üzüyün halqasının en kəsiyi dairəvidir. Onun sağanağının diametri 1,7, tac hissəsininki isə 1,2X1,3 sm-dir. Yazılıtəpə orta əsr yaşayış yerindən əldə olunan maddi mədəniyyət qalıqlarına əsasən üzük X—XIII əsrlərə aid edilir 133 . Zəngin naxışlanmış və qiymətli daş-qaşdan hazırlanan bu incəsənət əsəri yəqin ki, yüksək zümrədən olan əyanlara—zadəganlara məxsus olmuşdur. Haqqında danışdığımız üzüklər orta əsr ustalarının daşların müxtəlif cür işlənməsi, cilalanması və başqa üsullarına yaxından bələd olmalarını göstərməklə yanaşı, həm də tədqiq olunan dövrdə zərgərlik sənətinin yüksək səviyyədə inkişaf etməsinə dəlalət edir. Metalqaşlı üzüklər. Bakıdan tapılan IX—XIII əsrlərə aid üzüklərin içərisində metalqaşlılar nisbətən çoxluğu təşkil edir (XIII tablo, 7—18). Üzüklərin bəzisinin halqa hissəsinin en kəsiyi lentvarı, bəzisininki isə dairəvidir. Onların bir hissəsi məftildən, bir hissəsi isə ensiz lentvarı təbəqədən hazırlanmışdır. Bu üzüklərin qaşları da müxtəlif cür düzəldilmişdir. Üzüyün halqasına nisbətən xeyli iri olan metal qaşlar düzbucaqlı, çoxbucaqlı (ulduzvarı), dairəvi və badamvarıdır. Qaşların bəziləri naxışlanmış, bəziləri isə sadədir. Naxışlı
129 Бартольд В. В. Отчет об осмотре древнего мусульманского кладбища в г. Баку. Изв. Императорского археологического комиссии, вып. 16, СПб. 1905, с. 110 — 119. 130
Yenə orada, s. 119. 131
Yenə orada, s. 118—119.
132 Muradova F. M., Rüstəmov C. N. Yazılıtəpədə arxeoloji qazıntılar. AMM, XI c. Bakı, 1993, s. 98. 133
Muradova F. M., Rüstəmov C. N. Göstərilən əsər. s. 98. II tablo, 9-cu şəkil
Yüklə 1,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|