Azərbaycan elmlər akademiyasi nizami adına ƏDƏBİyyat institutu
Yüklə 0,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
54
olunur və Kərbəla şəhidlərinə ağlanır. Əskidən “Rövzətüş-şühəda” deyə farsca bir “Məqtəl” məşhurdu. Füzuli buna bənzədərək “Hədiqətüs-süəda” adında türkcə bir məqtəl yazmışdı. Əsasında mənsur olan bu kitabın müqəddəməsində, şair bu əsəri neçin yazdığını bizə anladır. Füzuli deyir ki, (şivəsini bugünkü danışıq dilimizə bir az yaxınlaşdıraraq nəql edirik): “Bu zamana qədər bütün məclis və yığıncaqlarda Kərbəla hadisəsi ilə orada şəhid düşənlərin başlarına gələnlər farsca və ərəbcə anladıldığından ərəblərin əşrəfi ilə əcəmlərin başbilənləri ancaq bunlardan faydalanır, türklərin əizzəsi (yəni böyükləri) ki, dünya tərkibi ilə insan növünün ən böyük cüzidirlər (eynən: Cüzi əzəmi-tərkibi-aləm və sinfi-növi bəni-adəm), kitabların artıq bir yarpağı kimi bu məclislər sırasından dişarda və həqiqətlərin dərkindən məhrum qalırlardı. Bunün üçün Ali-Əba (yəni peyğəmbər ailəsi) matəmilik lüzumu zəbani-hal ilə “mən xakisarə” çıxışdı və yaxamdan tutaraq dedi ki, “Ey Kərbəla şahının (yəni İmam Hüseynin) süfrəsindən bəslənən Füzuli, nə olur bir fərz icad edəsən və türkcə bir məqtəl (məqtəli-türki) yazasan, ta ki, türk dilli fəsillər də onu dinləyərək faydalansınlar və bu xüsusda artıq ərəbcə ilə əcəmicəyə möhtac olmasınlar”. Türkləri ehtiyacda buraxmamaq qayğısı ilə qələmə sarılan şair “Hədiqətüs-süəda”nı yazmağa başlamış və aşağıdakı parça ilə tanrıdan özünə müvəffəqiyyət diləmişdir:
Ey feyzrəsani-ərəbü türkü əcəm, Qıldın ərəbi əfsəhi-əhli-aləm. Etdin füsəhayi-əcəəi İsa-dəm, Mən türkzəbandan iltifat eyləmə kəm!
Bu dövr şairlərindən Nişati daha eyni mövzudakı “Şəhadətnamə”sini eyni motivlə yazmışdır. Türk böyükləri ilə fəsihlərinə xitab edən Füzuliyə müqabil Nişati bu əsərini qəbilə və tayfa adamlarını nəzərə alaraq yazmışdır. Bunu “Şəhadətnamə”nin müqəddəməsindəki bu sətirlərdən öyrənirik: “Bəndəi-xaksar... Nişati bu kitabı (yəni Rövzətüş-Şühədanı) fars dilindən türkcəyə döndərdim (yəni çevirdim) ki, bütün türk oymaqlarının müstəidləri mundal (bundan) fayda götürsünlər”. Məzhəb ilə təriqətin burada ədəbi türkçülüyə amil olduğunu görürük. Kütlə ilə fikir təmasına gəlmək ehtiyacından ədəbiyyat məhəlliləşir, başqa təbirlə milliləşir. Mövzudan uzaqlaşmayaq: Atəşli hürufi Nəsimi ilə Şərqin ən böyük liriki Füzuli yalnız Azərbaycan deyil, türkçə oxuyan bütün dünyanı həyəcanlandırır. Şərqi yaxşı bilən Avropalılar Füzulinin lirizminə heyrandırlar. İngilis şərqşünaslarından, türk ədəbiyyatının tarixçisi, mərhum Mister Gibbə görə duyuşlarının səmimiliyi ilə ifadələrindəki şairanə şəkil baxımından bütün şərqdə Füzulinin ikinci bir tayı yoxdur. “Leyli və Məcnun” şərqşünas və ədəbiyyatçı A.
55
Krımskiyə görə “yaradıcılığın incisidir”. Ustad M. F. Köprülünün təbirincə, ən böyük türk şairi sayıla biləcək müstəsna bir şəxsiyyətdir. Azərbaycan ədəbiyyatı XIX yüzilin başlarına qədər Füzulinin tamamilə təsiri altında qalmışdır. Onun külliyatı indi də hər Azərbaycanlının masası üstündə duran bir kitabdır. Şairin ayrı- ayrı beytləri birər aforizm halında, xalq ağzında dolaşır. XVII və XVIII yüzillərdə Azərbaycanın həyatı qarğaşalıqlar içində keçir. Məmləkətdə siyasi sabitləşmə yoxdur. Hər tərəfdə dərəbəylik və zorakılıq hakimdir. Bunun üçün də mədəniyyət həyatı böhran keçirir, ədəbi fəaliyyət durğunlaşır. Gərçi yuxarıda münasibətlə qeyd etdiyimiz xalq dastanları bu dövrlərdə rəvac bulmuş və geniş xalq arasına yayılmışdır. Koroğlunun xalq qəhrəmanlığını oxşayan şerləri də bu dövrün məhsulu və ifadəsidir. Bu şərtlər daxilində bədii ədəbiyyat çox da sönmür, Şərqi Qafqasiyada təşəkkül edən xanlıqlarda Azərbacsan ədəbiyyatının özünə məxsus bir janrı vücudə gəlir, ağır da olsa bu ədəbi varlıq irəliləyir. Bu janrın milli dəyəri yalnız bizim günlərimizdə qiymətləndirilməyə başlayır. Heca vəznilə yazılan bu jairın ən böyük nümayəndəsi Qarabağ xanının talesiz vəziri, XVIII yüzil şairi Molla Pənah Vaqifdir. Vaqifin mövzu etibarilə dünyəvi və həyati olan şerləri əsas etibarilə sadə səlisdir. onun yaradıcılığı ilə xalq ədəbiyyatının səmimi dastan janrı və dili arasında çox böyük bir yaxınlıq vardır. Məcazi təsəvvür eşqini deyil, təbii insan eşqani, Vaqif çox böyük bir qüdrət və məharətlə təsvir etmişdir. Vaqifin elm və fəzilətinə qiymət verən çağdaşları onun üçün “hər oxuyan Molla Pənah olmaz” demişlərdir. Klassik ədəbiyyat tənqidçilərindən bir qismi də Vaqifi XVIII yüzil türk ədəbiyyatının ən parlaq bir nümayəndəsi olaraq qəbul edirlər. Şairin tarixi şəxsiyyəti son zamanlarda şöhrət qazanan Səməd Vurğunun “Vaqif” adındakı mənzum dramına mövzu olmuşdur.
XIX yüzil başlarında Azərbaycanın siyasi müqəddəratında radikal dəyişikliklər olur. Çarlıq Qafqasiyaya enmiş bulunur. Bu hadisə Azərbaycana yeni imkanlar gətirir. Azərbaycan cəmiyyəti Rusiyanın əyri aynasında olsa da Qafqasiyaya əks edən XVIII yüzilin aydınladıcı fikirlərilə təmasa gəlir. Həyatın əski qurumu ciddi bir tənqidə uğrayır və mövcud dünyagörüşünə aid fikir və əqidələr başdan-ayağa təftiş edilməyə başlayır. Bu şərtlər altında Azərbaycanda Avropa tərzində yeni bir ədəbiyyat yaradılır. Bu məktəbin ən böyük ustadı isə Mirzə Fətəli Axundzadədir. Onun simasında biz Azərbaycan rasionalist ədəbiyyatının böyük banisinə malikik. Klassik ədəbiyyatımız üçün Füzuli nə isə, çağdaş ədəbiyyatımız üçün də Mirzə Fətəli odur. Müsəlman dünyasının bu ilk dramaturquna Avropalı tənqidçilər Şərqin Molyeri, ruslar da Qoqolu deyirlər. Mirzə Fətəlinin pyesləri sadə xalq dilində yazılmışdır. Tiplər həyatın ta özündən alınmışdır. Burada ortaçağ feodal cəmiyyətinin çürüməsi, adətlərin geriliyi, Yüklə 0,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|