Azərbaycan elmlər akademiyasi nizami adına ƏDƏBİyyat institutu
Yüklə 0,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Əbdürrəşid
50
çalışmanın məhsulu olaraq özündən sonrakı nəsillərə məşhur bir zic (Astronomiya traktatı) buraxmışdır. Əbdürrəşid, XIV yüzilə aid bakılı bir coğrafiyaçıdır. Bizə “Təlxisül-asar fi əcayibül-əqtar” adında bir əsər buraxmışdır ki, Avropalı yazarlar tərəfindən sıx- sıx istifadə olunmaqdadır.
yazdığı məşhur əsərilə tanınmışdır. Avropada da bəllidir. Memarlıq, nəqqaşlıq və xəttatlıq sahələrindəki azərbaycanlı ustaları Təbriz, Ərdəbil, Naxçıvan və Bakıda hələ baqi qalan bədii yüksək dəyərli tarixi tikililərin qalıntılarıyla tanımaq mümkündür. Təbrizdəki Göy Məscid (XIII yüz il) memarı gözəllik baxımından bütün mütəxəssislər tərəfindən qeyd olunan bir dəyər və şöhrətə malikdir. Ərdəbildəki Şeyx sofi məqbərəsi dillərdə söylənir. Azərbaycan Atabəyləri tərəfindən tikdirilmiş Naxçıvandakı Möminə Xatun türbəsi (XII yüzil) yüksək dəyərdə bir abidədir. Şirvanşahlar zamanından qalma (XIV yüzil) Bakıdakı binalar xüsusilə əhəmiyyətlidir. Bu binaların gözəl bir albomunu vücudə gətirən azərbaycanlı iki gənc memar bunların topuna “Bakı Akropolu” adını vermişlərdir. Başda məşhur Divanxana binası olmaq üzrə Bakı Akropolu bütün islam dünyasında müstəsna bir gözəlliyə malikdir. Hələ XVI yüzil Avropa səyyahlarının heyrətini cəlb edən Divanxana üçün alman şairi Göthenin məşhur bir təbiriylə “daşa dönmüş musiqi” demişlərdir. XIV yüzil şairi Ərdəbilli Arif bizə Şirvandakı memari abidələrin mənzum bir təsvirini verməkdədir. Bu təsvirə görə gözlərimizin önündə çiçəklənmiş bağçalara çevrilmiş, gözəl statülərindən sular fışqıran bir Şah parkı tikilməkdədir Düşünmək olar ki, orta çağ dövründə bizim bir növü “Azərbaycan Versalımız” varmış (Versalın Parisin yaxınında əski fransız krallarının yaşadıqları gözəlliyi və fantanlarıyla məşhur bir saray olduğu məlumdur). Xəttatlığa gəlincə, azərbaycanlı ustalar təkcə Təbrizdə deyil, Herat ilə Hindistanın bina və saraylarını da bəzəmişlərdir. Akradakı Böyük Əkbərin sarayını bəzəyən sənətkarlar arasında Azərbaycanlılar da vardır. Çaldıranda Şah İsmayıla qələbə çaldıqdan sonra Sultan Səlim Azərybaycandan İstanbula 3000-ə qədər sənətkar gətirmişdir. Bursada gözəl çinilərilə məşhur olan Yaşıl Cami Təbrizli ustalar tərəfindən tikilmişdir. Azərbaycanlılar Yaxın Şərqdəki nəqqaşlıq sənətinin irəliləməsində böyük rol oynamışlardır. Qərbdə Şərqin Rəfaeli adilə məşhur İran miniatürçüsü Kəmaləddin Bəhzad Təbrizli seyid Əhmədin şagirdidir. Bu Seyid Əhməd İranlı Əbu Səidin sarayında çalışan məşhur Azərbaycan rəssamlarının sırasına daxildir. Timurlulardan Hüseyn Baykaranın zamanında Herata gəlmiş və Timurlular dövrü miniatürçülüyünü yapanlardan biri olmuşdur. Gözəl miniatürləri ilə əsgi yazmaları, xüsusilə böyük Nizaminin “Xəmsə”sini bəzəyən azərbaycanlı Ağamirəzə də bu məktəbə mənsubdur.
51
Nəqqaşlıq, rəssamlıq və xəttatlıq sənətlərinin müxtəlif etaplarında ad alan azərbaycanlıları burada birər-birər zikr etmək imkan xaricindədir. Bu qədərlik qeyd edim ki, “Elxanlılar zamanında, öncə çinlilərlə uyğurların əlində bulunan bu iş sonra tamamilə azərbaycanlılara keçmişdir. Şah İsmayıl (Xətai) zamanında səfəvi sarayının yanında məşhur Təbriz məktəbi təsis olunmuşdur. Böyük rəssam Behzad Heratdan buraya dönərək, bu məktəbə başçılıq etmişdir. Behzad bu dövrdə xüsusilə böyük Azərbaycan şairi Nizaminin əsərlərini bəzəməklə məşğul olmuşdur. Bədii sənət Azərbaycandakı əl işlərində də görülməkdədir. Məsələn, Azərbaycan xalılarının naxışları bütün dünyada məlumdur. Bu gözəl xalçalardan biri XV yüzil Holland rəssamı Hans Memlinqin boyadığı “Çocuğu ilə Məryəm” (Maria mit den kinde) tablosunda təsbit olunmuşdur. Sənətkar Məryəmin ayağı altına Azərbaycan xalçalarından birini sərmişdir. Mücərrəd elmlərlə incəsənət sahələrindən keçərək mənəvi, ruhi və fəlsəfi düşünüş sahəsinə gəlincə də Azərbaycanın özünəməxsus mühüm bir mövqedə olduğunu görürük. Müsəlman fəlsəfəsində sufizmin müəyyən bir yeri olduğunu bilirik. Sufiliyin ən böyük şairi Cəlalədin Ruminin əfsanəvi qəhrəmanı Şəms Təbrizlidir. Sufizmin klassik sirlərini anladan “Gülşəni-raz” əsərinin sahibi Mahmud Şəbüstəri də azərbaycanlıdır. Yuxarıda adı keçən məşhur sufi hərəkatı hürufiliyin banisi Şeyx Fəzlullah Nəimi də buralıdır. İranın məşhur moralist şairi Sədi öz “Bustan”ında Baba Kuhi inamlarının ilk formullarını verən bir adamdır. Bakıda doğulmuşdur. Sədi eyni zamanda söhbətlərindən feyz aldığı Təbrizli Şeyx Hümamdan da qədirşünas bir dillə bəhs etmişdir. Ədəbiyyata gəlinnə Azərbaycan daha böyük bir ənəmdədir. Azərbaycanın ümumi türk ədəbiyyatındakı iştirakını müəyyən etmədən öncə tarixi xronoloji sırasilə farsca yazılan İran ədəbiyyatındakı rolu üzərikdə bir az duralım. Bunu qeyd etməyi də unutmayaq ki, X yüzildən XIII yüzilə qədər Yaxın Şərqin bütün məmləkətlərində ümumi idarə və ədəbiyyat dili farsca idi. Fars olmayan muəlliflər belə əsərlərini bu dildə yazarlardı. Səlcuqlar dövründə hökumət və səltənət türklərdə ikən İran mədəniyyətinin yenidən doğuşu, fars dili və ədəbiyyatının doğuşu şəklində muəyyənləşdi. Klassik İran ədəbiyyatı 3000 ildən bəri İranda hökumət sürən türk sülalələrin himayəsini görərək parladı. Azərbaycan Atabəylərindən Eldənizlilər ilə Şirvanşahlar da XII yüzildə bu ədəbiyyata qarşı göstərdikləri yüksək himayə ilə məşhurdurlar. Fransız şərqşünası Darmsteter Şirvan sarayını ədəbiyyata verdiyi qiymət baxımından Qəznəli sultan Mahmudun sarayı ilə müqayisə edir. Müqayisənin nəyi ifadə etdiyini bəyənə bilməmiz üçün buna da işarət edək ki, Qəznə sarayında 400 qeydə alınmış şair vardı və bunların başında Məlik ül-şüəra adını daşıyan bir növ rəis vardı. Onun icazəsi olmadan heç bir şair, özü də şair olan sultan Mahmudun hüzuruna çıxamazdı.
Yüklə 0,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|