Azərbaycan elmlər akademiyasi nizami adına ƏDƏBİyyat institutu
Yüklə 0,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Təbrizli Xətib
- Əbül-Həsən Bəhmənyar.
48
tərəfdən də Xəzərlərin zərbələrinə uğradı. Güney Azərbaycanda isə atəşpərəstlik daha üstündü. Sonraları (IX yüzilliyin başlanğıcında) islamiyyət əleyhində mücadilə edən yerli Babəkiliyin bir qədər müvəffəqiyyəti vardı. Fəqət o da ümum tərəfindən tamamilə qəbul edilməmişdi. Saydığımız bu dinlərdən heç birinin məmləkətdə mütləq bir əhəmiyyəti yox idi. Yalnız ərəblər zamanındadır ki, Azərbaycan din və mədəniyyət birliyini əldə etmişdir. Din və mədəniyyət birliyini müsəlmanlığın yerləşməsilə qazanan Azərbaycanın etnik birliyi və bugünkü şəkli ilə qələbəlik bir türk məmləkəti halına gəlişi sonraları tamamlanmış və bu gəlişimin ən sürətli seyri X yüzildən başlayaraq XIV yüzil arasında zühura gələn böyük hadisələr - Oğuz-səlcuq türklərinin axını, sonra da Monqol istilaları nəticəsində vücudə gəlmişdir. Etnoqraflarsa, xalqlar inqilabı dövrü deyə anılan bu .illərdə, xüsusilə XIII və XIV yüzillərdə Azərbaycanın etnik çöhrəsi tamamilə türkləşmiş və o tarixdən bu günə qədər məmləkətin müqəddaratında türklüyünü azaldan deyil, əksinə getdikcə çoxaldan amillər rol oynamışlardır. Belə ki, din ünsürü baxımından VIII yüz ildən başlayaraq islam mədəniyyətinə girən Azərbaycan, etnik ünsür baxımından da XIII yüzildən etibarən tamamilə türk birliyinə daxil olmuşdur. Ərəblərin idarəsində imtiyazlı vilayətlər, yarım müstəqil amirliklər və nəhayət müstəqil feodallıqlar halında idarə olunan Azərbaycan böyük türk sülalələri zamanında da ya bu sülalələrin başlıca idarə mərkəzlərini təşkil etmiş və ya bunların çöküşü üzərinə özünəməxsus müstəqil vilayətlər, Atabəyliklər və xanlıqlar şəklində yaşamışdır. Hələ Quzey Azərbaycandakı Şirvanşahlılar min ildən artıq bir zaman müddətində istiqlallarını mühafizə etmişlərdir. Siyasi istilalar qovşağında müxtəlif adət və mədəniyyətlərin çarpışdığı bir sahədə bulunan Azərbaycan həyatının şiddətli mücadilələr içində keçdiyini qeyd etdik. Bu şərtlər altında Azərbaycan topluluğu özündə qüvvətli xarakter sahibi mübariz insanlar yetişdirmişdir. Bu iddianın siyasi mücadilə ilə əsgərliyə aid dəlillərindən yana, sırf mədəniyyət tarixi bucağından görülən olaylarını diqqətlə izləsək digər misallarla qarşılaşarıq. Bir kərə türk dastanları qəhrəmanlıq və fədakarlıq misalları ilə doludur. Sonra buradakı dini və fəlsəfi hərəkatların qeyri- adi tiplər verdiyinə şahidik. Bu xüsusda artıq təfsilata girmədən bir-iki misal verməklə Azərbaycan ictimai fikrinin mətanət və dəliqanlılığına işarət etmək istərik. İrəlidə özündən ayrıca bəhs edəcəyimiz XIV yüzil şairi Nəsimi Azərbaycanda doğan hürufi təriqətinin ideoloqu və daisi idi. Özünü Hələbdə edam etdilər. Dərisini diri-diri soydular. Fəqət canfəda şair bu cəhənnəm əzabına bir ah demədən qatlandı və ölümü qeyri-adi bir igidliklə qarşıdadı. Buna bənzər bir hadisəyə XIX yüzil ortalarında da rast gəlirik. Dini bir hərəkata mənsub olan qəhrəman bir qadın vardır. Adı - Qüdrətüleyn. Gözəlliyi ilə bərabər bilginliyi ilə də məşhur olan bu qadın Qəzvin qazisinin qızı, Azərbaycanlı bir türkdür. Tehranda
49
Nəsrəddin şahın əmrilə özünü diri-diri yandırmaya məhkum etdilər. Ona “dinini tərk et, şah səni bağışlar” - dedilər. Fəqət o:
“Bən deməm kim, sən səməndər ol da, ya pərvanə ol, ÇÜnki yanmaq niyyətindir, dönmə dur, mərdanə ol!”
beytini söyləyərək yandı. Bu iki tablo Azərbaycan xarakterinin nə qədər atəşli və nə qədər səbatlı və fədakar olduğunu göstərmək istedadındadır. Tarixin müxtəlif çağlarında biz bu xarakterin başqa cürə verimlərini də izləmək imkanındayıq. Tarixi coğrafiya şərtlərinə görə Azərbaycan Şərqi islam mədəniyyət qoluna daxildir. Burada o, sadə bir şey olmaqla qalmaz. Müsəlman mədəniyyətinin bütün səhifələrində onun oynadığı subyektiv rol da böyükdür. Azərbaycan alimləri ilə şərhçilərinin adları ərəb müəllifləri tərəfindən qeyd olunmuşdur. Müqəddəsiyə görə Azərbaycanlılar Hənbəli məzhəbinə mənsubdurlar və məzhəb təəssübündən uzaqdılar. İbn Hövqələ görə münəvvər azərbaycanlılar sxolastik elmlərdən uzaq qalır, daha ziyadə təbiblik sahəsində gözə çarpan adamlar yetişdirirlərdi. Səlcuqlular zamanında və daha sonra Elxanlılar dövründə azərbaycanlı alimlərin islam elmlərinin hər sahəsində böyük xidmətləri olmuşdur. Məxsus surətdə təşkil olunmuş bir akademiya tərəfindən böyük Türk-Monqol və ümumdünya tarixi yazılmışdır. İlk dəniz xəritəsindən biri Təbrizdə Arqun xan zamanında qızılmışdır. XIII yüzildə Genuyalılar tərəfindən yapılan coğrafiya xəritəsi Elxanlıların sarayında, Marağa rəsədxanasında çalışan şərq alimlərinin bilgilərinə dayanmaqdadır. Marağa rəsədxanasının əsərləri Qərb məmləkətlərinə də əks etmişdir. “Elxan nüsxəbəndliyi” adındakı təbibliyə aid əsər çincədən tərcümə edilmişdir. Elxanlı vəziri Rəşidəddinin fəlsəfi əsəri Bizans paytaxtı İstanbulda rumcaya çevrilmişdir. Ərəb və ya fars elminin sırasına keçmiş məşhur Azərbaycanlıların adlarını burada tamamilə vermək imkanında deyilik. Yalnız irəli sürülən iddianı sənədləşdirmək üçün bunlardan bir qismini zikr etməklə kifayətlənəcəyik.
Klassik ərəb ədəbiyyatına aid abidələri təfsir edən əsərlərilə məşhurdur. X yüzillikdə yaşamışdır, Məşhur Əbül-Üla əl-Məərrinin şagirdidir. Hal tərcüməsinə aid məlumatda dilinin “Azərbaycanca” olduğu qeyd edilmişdir. Əsərləri Avropalılarca məlumdur.
müəllim deyə məhur olan müsəlman filosofu Əbu Əli Sinanın şagirdi və onun məktəbini davam etdirən bir filosofdur. Əsərləri Avropa dillərinə də tərcümə edilmişdir. Yüklə 0,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|