Azərbaycan elmlər akademiyasi nizami adına ƏDƏBİyyat institutu
AZƏRBAYCAN MƏDƏNİYYƏT ƏNƏNƏLƏRİ
Yüklə 0,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- AZƏRBAYCAN MƏDƏNİYYƏT ƏNƏNƏLƏRİ
46
Əziz yurddaşlar, hörmətli arxadaşlar! Mövzumuz “Azərbaycan mədəniyyət ənənələri”dir. Bilirik ki, mövzumuz çox genişdir. Buraya, sözün həqiqi ,mənasilə sadə mənəviyyat deyil, iqtisadiyyat, ictimaiyyat və siyasət kimi mddiyyat da girir. İstənilən nəticəyə tam vara bilmək üçün bütün bu sahələrə təmas etmək əlbəttə lazımdır. Fəqət biz bu konfransda mədəniyyətin sadə, dini, fikri, hissi, ədəbi və bədii səhifələrini qeyd etməklə kifayətlənəcək, onu da təbii olaraq ümumi xətlər ,ilə və müəyyən bir dövrə qədər xülasə etməyə çalışacağıq. Etiraz etməzsiniz bu mövzunu bütün əhatəliliyi ilə elə- belə anlada bilmək üçün bir deyil, bir neçə konfransa ehtiyac vardır: xüsusilə ki, Azərbaycan mədəniyyətinə aid materiallar hələ kafi dərəcədə işlənməmiş və bir sistem halına salınmamışdır. Bu iş, şübhəsiz, “Azərbaycan Kültür Dərnəyi”nin başlıca qayəsini təşkil etməlidir. Vaxtınızı alacaq bu məruzə bu yoldakı çalışmalara kiçicik olsun bir istiqamət verə bilərsə xoşdur!.. Bəyanlar, bəylər! Bütün mədəniyyətlər üç böyük amilin qarşılıqlı təsirlərindən doğarlar: coğrafi amil - vətən, etnoqrafi amil - millət və mənəvi amil – mədəniyyət! Mədəniyyət ənənələrini anlatmaq üçün Azərbaycanın bu baxımdan bulunduğu durumunu bir quş baxışilə, öncə bir gözdən keçirəlim. Azərbaycan, tutduğu mövqe etibarilə Yaxın Şərqin çox əhəmiyyətli sahəsidir. Bir tərəfdən Kaspi dənizinə, o biri tərəfdən də Böyük və Kiçik Qafqasiya dağları ilə Savalan ətəklərinə dayanan bu sahə Kür, Araz və Qızıl Üzən kimi böyük çayların bərəkətli hövzələrini təşkil edən düzənlikləri içinə alır. Məşhur qışlaq və yaylaqları ilə hər cür həyati imkanlara malik bulunan burası ekonomik birlik ərz edən coğrafi bir bütündür. Böyük mühacirət yolları üzərində istilalar qovşağı və siyasi böyük qüvvətlərin quruluş və savaş meydanı olan Azərbaycanın tarixi daima bir mücadilə içində keçmiş, siyasi müqəddəratı da hərdəm yenilənən istilalara qarşı vuruşma və müdafiədə təyin olunmuşdur. Bundan 3000 il əvvəl Midiya Yaxın Şərqin ən böyük dövlətlərindən biri idi. Güney Azərbaycanında qurulan bu dövlət əski şərqin Asur, Babil və Fars kimi böyük xalqları ilə mücadilə halında idi. Sonra Kəyani İranın əlinə keçən bu yerlər daha sonra Böyük İsgəndərin idarəsində Makedoniyalıların, sonra da selefkililər deyilən Yunan sülalələrinin nüfuz və idarəsinə tabe olmuşdur. Kəyanilər sülaləsinin tarixi ənənələrini dirildən sonrakı sasanilər də Azərbaycanı uzun zaman öz hakimiyyətləri altına almışlardır. Fəqət bu iki İran sülaləsi arasında, burada 400 illik uzun bir müddət Farslar hökm sürmüşlər ki, Firdovsi məşhur “Şahnamə”sində bu dövrü çöküş dövrü deyə ihmal etmiş və onu adətən İran tarixindən saymamışdır. Böyük İsgəndərin Şərqdə qurduğu imperatorluq daxilində Güney Azərbaycan Atropaten adındakı bir sərdarın idarəsində müstəqil bir dövlət təşkil 47
etmiş və Azərbaycan bügünkü adını ta o zamandan bəri daşıyaraq gəlmişdir. Quzey Azərbaycana gəlinsə buradakı siyasi təşəkküllər uzun zaman özlərini qorumuş və Yaxın Şərqdəki böyük qüvvətlərə qarşı varlıqlarını isbat etmişlərdir. Bunlar arasında Albaniya adındakı federasyon, xüsusilə Roma imperatorluğuna qarşı müharibəsilə tarix səhifələrində qeyd olunmuşdur. Albaniya uzun zaman bir tərəfdən Roma, digər tərəfdən də farslar arasında münaqişə mövzusu olmuş, sonra bu işi Sasanilərlə Bizanslılar ələ almış, daha sonra bir-birini ayaqdan salan bu iki rəqibə qarşı üstün gələn ərəblər davanı öz lehlərinə həll etmişlərdir. Ərəb işğalına qədər müxtəlif mədəniyyət və dinlərin qarşılıqlı mücadilə və rəqabətlərinə səhnə olan Azərbaycan nə millət, nə də din baxımından tamamilə vahid bir mənzərəyə malik deyildi. Kəyan və Sasani İran məntəqəsi daxilində olması bura əhalisinin, sözün məlum mənasilə iranlı olduğunu ifadə etməz. Bir kərə midiyalıların, qismən ari olsalar da tamamilə iranlı olduqları məlum deyildir. Əksinə, əski Şərq tədqiqçilərindən bəziləri “Turan Midiyası”ndan bəhs edirlər. Sonra Asur-Babil mədəniyyətinə sələflik edən şumerlərin Turanlı olduqları məlumdur. Quzey Azərbaycanındakı albanlıların turani olduqlarını isbat edənlər də mövcuddur. Sonra istər Kəyanilər, istərsə də sasanilər zamanında Azərbaycana zaman-zaman türk ünsürlərinin bir axın halında gəldikləri məlumdur. Turanlı farslar zamanında da burası zaman-zaman Türkistan çöllərindən gələn yardımçı qüvvətləri qəbul etmişdir. İskitlər, hunlar, göytürklər zamanında gələn Turani ünsürlərdən bir çoxu buralarda qalmışdır. Xəzər türkləri bəzən müstəqilən bəzən də gah sasanilərin, gah Bizanslıların müttəfiqləri sifətilə buralara enmiş və uzun zaman buralada koloniyalar qurmuşlardır. Belə ki, VII və VIII yüzillərdə göstərilən bütün müqavimətləri endikdən sonra buralara hakim olan müsəlman ərəblər zamanında Azərbaycan millət baxımından çox da yekcins bir kütlə halında deyildi. Əskidən bəri Turani və İrani tqbilələrin müxtəlif növü və cinslərinə malik olan bu yerlərə bir də ərəb cinsi əyləndi. Din baxımından da .bu sıralarda Azərbaycan bir birliyə malik deyildi. Ərəblərdən əvvəl İranın başqa vilayətlərinə nisbətlə burası geri bir məmləkət idi. Nə ümumi bir dili, nə də müştərək bir dini yox idi. Uzun zaman Azərbaycan müxtəlif dinlərin dartışmalarına meydan oxumuşdur. Burada İranın məzdəkizmi, Yunanın ellinizmi, Bizansın xiristiyanlığı və nəhayət ərəb müsəlmanlığı çarpışmışlardır. Atəşpərəstlərin məşhur atəşgədələri Azərbaycanda bulunuyordu. Məzdəki peyğəmbəri Zərdüştün özü Muğanda doğulmuşdur. Sasanilər bu dini hökumət zorilə Qafqasiyaya gətirmişlərdir. İsgəndərin varisləri selefkililər ellin mədəniyyətini buralara yaymışlar. Farslar da bu mədəniyyətə yaxşı gözlə baxmışlardır. Hələ VI yüz ilə qədər Arran yanı Albaniyada xristianlıq qalırdı. Mehranilər sülaləsi zamanında (628-705) Albaniyanın özünə məxsus patriarxı və katalikosu, kilsəlik dini ədəbiyyatı və məxsus yazısı vardı. Fəqət bu mədəniyyət mayası bir tərəfdən sasanilər, bir Yüklə 0,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|