Azərbaycan elmlər akademiyasi nizami adına ƏDƏBİyyat institutu
Yüklə 0,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
52
Başda Nizami olmaq üzrə Azərbaycan, İran ədəbiyyatına Xaqani, Fələki, Əbül-Üla və başqaları kimi bir sıra böyük şairlər vermişdir. Gəncəli Nizami, məşhur alman şairi Göthenin özləri ilə boy ölçüşməyə cəsarət etmədiyi yeddi İran şairlərindən biridir. Firdovsidən sonra yeni İran ədəbiyyatının ikinci ən böyük ustadı olub Şərqin romantik eposunu yazan Nizami dünya ədəbiyyatının şah əsərlərini yaradan şəxsiyyətlər arasında müstəsna bir yer tutur. O, aləmşümul bir qüvvət olmaqla bərabər, hər böyük sənətkar kimi öz mühiti ilə səmimi bağlarla bağlıdır. O, Firdovsi tipində bir fars milliyyətçiliyinə yabançıdır. Mövzuları və təfəkkürləri etibarilə bir türkdür. O, bütün yaxşılıqları, qüvvət və dəyərləri daima türk məcaz və istiarəsilə zikr edər. Ədalətli dövlət idealı onun nəzərində Türk dövlətidir. Qəhrəmanı olan ixtiyar bir qadın polisin zülmünə uğramış, sultan Səncərə şikayət. Nizami, Qafqasiyanın bütün ehtiyac və qayğılarını dərindən duyar, Bərdəni qarət edən və əfsanəvi kraliçası Nüşabəni əsir aparan rusları görməyə gözü yoxdur. İdealizə etdiyi qəhrəmanı İsgəndəri şair Qafqasiya uğrunda hərbə “bütün Yaxın Şərqi qorxudan təhlükəni” adlatmaya və yer üzünü “Rus şərindən” təmizləməyə sövq edir. O, bütun düşüncələri ilə bir türk, bir azərbaycanlıdır. Nizami ilə bərabər Şirvan sarayının baş şairi Xaqani də Azərbaycanın farsca yazan şairlərindəndir. Xanıkov onun yaradıcılıq qüvvətini fransız şairi Viktor Hüqo ilə müqayisə edir. Şirvan şahı Axistanın ruslar üzərinə çaldığı zəfər (XII yüzil) onun parlaq bir qəsidəsində təsbit olunmuşdur. Onun da dili farscadır. Fəqət, türkcə sözləri, məzmunlu beytləri vardır.
Klassik türk ədəbiyyatının doğulduğu dövrdə Azərbaycan yenidən öz ənənələri ilə mütənasib böyük bir mədəniyyət istedadı göstərir. Bu istedad Azərbaycanın qüvvətli bir xalq ədəbiyyatına malik olmasilə ahəngdədir. Əski türk dastanlarının məşhur sözçüsü Dədə Qorqud Azərbaycanda keçən qəhrəmanlıqları anladır. Bu hekayələrdəki dil belə bugünkü Azəri türkcəsinin demək olar ki, eynidir. Müxtəlif türk ləhcələri arasında Azərbaycanın etinalı bir yerə malik olduğu da qeydə dəyər. Aşıq adını daşıyan səyyar xalq xanəndələri tərəfindən “Koroğlu”, “Şah İsmayıl”, “Əsli və Kərəm”, “Aşıq Qərib” və başqa bu kimi dastanların saz çalğılarilə bərabər söylənişlərində Azərbaycana məxsus bir xüsusiyyət vardır. Məlik Məhəmməd növündən pəhlivanlara aid nağıllar Azərbaycan xalqı arasında çox sevilir. Bu dastanlar ilə nağıllardakı mövzu “isə zəifləri qorumaq, başqasına yardımda bulunmaq, nəfsini fəda etmək, sevgiliyə qarşı vəfalı olmaq, dostluqda sadiq qalmaq, arxadaşlıqda səbat göstərmək və qoçaqlıqda qorxu bilməmək kimi digər anlamlardır. Azərbaycan xalq mahnılarından olan “Bayatılar”, üslublarındakı rəvanlıq, fikirlərindəki uçuş və
53
hislərindəki incəliklərlə ayrılırlar. İldırım, məsələn, “kişnəyən ata”, yağmur da “ağlayan buluda” bənzər. Bunların ikisi də “dağ ətəyində ölən bir igid” üçün təəssür duyarlar. Klassik Azərbaycan türk ədəbiyyatının ilk abidələri bizə hələ XIII yüzildən məlumdur. Bu hərəkat getdikcə tərəqqi edir, Qaraqoyunlularla Ağqoyunlular dövründə irəliləyir, ən parlaq dövrünü isə XIV yüzilin sonları ilə XVI yüzil başlarında bulur. İllərdən bəri çevrələrindəki xalq kütlələri üzərində, butün türk ellərindəki dədələr kimi dərin nüfuz və təsir sahibi olan Ərdəbildəki Şeyx Səfi ocağından zühur edən Şah İsmayıl şiə dövlətini qurmaq üzrə hərəkətə keçir. Avropalılarsa xalis bir İran sülaləsi sayılan Səfəvi dövlətinin bu müəssisi isə həqiqətdə bir türk sufisi və Azərbaycanlı bir şairdi. İstinad etdiyi qüvvət də tamamilə türk qüvvəti idi. Bu məzhəb türkmən qəbilələri, bu qüvvətin kökünü təşkil edirdi. Onun sadə bir türkcə ilə yazılan ilahiləri (dini nəğmələri-A.R.) rəsmi hüdudların çox irəlilərində belə türk topluluqlarının ruhları üzərində müəssir olurdu. Şah İsmayılın sarayı Azəri türk ədəbiyyatının yaradıcı ocağı və bir akademiyası idi. Bu saraya Həbibi kimi şairlər mənsubdu. Şerdə Xətai təxəllüsündən istifadə edən İsmayıl, xalqın vurulacağı sadə bir dillə yazırdı. Səfəvi sarayının rəsmi dili də türkcə idi. Qonşu dövlətlərə göndərdiyi notalar türkcə yazılırdı. Səfəvi İranın Osmanlılara göndərdiyi notalar türkcə ikən, Osmanlı sarayının Səfəvilərə yazdıqları notalar farsca idi. Rəsmi Türk dövlətlərində misali yox ikən, çevrəsindəki türkdilli şairlər Şah İsmayıla “Türki-tacdar” deyə xitab edirlərdi. Bu dövrdəki şairlər yalnız “Taclı türk”ə deyil, onun da xitab etdiyi əsil türk kütləsinə müvəffəqiyyətlə xitab edə bilmək üçün türkcə yazırlardı. İdarələrini yürütmək üçün içindən yetişdikləri mühitin zövqünə uyaraq onun ağıl və vicdanına qolay bir yol bula bilmək üçün özü ilə türkcə danışırlardı. Sonralar İran ideolojisi - deyə bəllənən şiəlik bu xüsusda əzlərinə mane olmurlardı. Əksinə, bu, onların türkçülüyünü gərəkləndirirdi. Türk ədəbiyyatının parlaq günəşi Füzuli bu dövrün böyük sənətkarıdır. Sadə Azərbaycan deyil, bütün türk mədəniyyətinin bu böyük işıldağı məşhur “Bəngü-badə”sini şəxsən Şah İsmayıla ithaf etmişdir. Füzuli türkçülüyünün məşhurluq vəsiqəsi “Divan” dibaçəsi ilə “Leyli və Məcnun” müqəddəməsindən məlumunuz olsa gərəkdir. “Rumlu dostlarının” tövsiyyəsi üzərinə Leyli və Məcnun hekayəsini gözəl bir türkcə ilə yaradan şairin həsbi-halını bilirik. Fəqət Füzuli türkçülüyünun ən böyük vəsiqəsi geniş türk oxuyucu təbəqələrinə, xüsusilə qərb türklərinə bu günə qədər adətən qapalı qalmışdır. Ona gərəkən diqqət və əhəmiyyət verilməmişdir. Bu xüsusda bir az məlumat verirsək, bunu pək də mövzu xaricində saymazsınız deyə umarım. Şiə ədəbiyyatında “Məqtəl” deyilən ədəbi bir şəkil vardır. Burada məşhur Kərbəla faciəsi, Peyğəmbərin nəvəsi İmam Hüseyn ilə yar və yaxınlarının öldürüldükləri, məxsus təbirilə qətl edildikləri dini bir hiss və həyəcanla təsvir Yüklə 0,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|