Azərbaycan Fəlsəfə və Sosial-Siyasi Elmlər Assosiasiyası (afsea) «Fəlsəfə» jurnalına əlavə
Yüklə 1,34 Mb. Pdf görüntüsü
|
- 93 - Müasir dövrdə bəşəriyyətin əldə etdiyi ictimai təcrübə və yüksəldiyi intellektual səviyyədən elm, fəlsəfə, din, əxlaq və bu kimi İntellektual-mənəvi dəyərlər sisteminə yenidən baxılmasına, onların insan həyatında rolunun yenidən dəyərləndirilməsinə böyük ehtiyac vardır. Cəmiyyətin yüksək dərəcədə təşkilatlanmış olduğu bir şəraitdə hər bir insanın fərdi həyatı özündən daha çox kənar amillərdən asılı olur. İnsan hələ dünyaya gəlməmiş, onun yaşamalı olduğu təbii, sosial-iqtisadi və mədəni-mənəvi mühüt formalaşmış olur və bu mühit fərdlə müqayisədə qat-qat böyük miqyaslı proseslərlə bağlı olduğundan xeyli dərəcədə ətalətli və konservativ olur. Onun azacıq da olsa dəyişdirilməsi böyük daxili enerji tələb edir. Lakin bu mühiti dəyişmək lazımdırmı ? İnsan müəyyən zaman və məkanda dünyaya gəlir. Bu onun qismətidir. İnsan ya öz taleyi, qisməti ilə barışmalı və mühitə uyğunlaşmalı, ya da mühiti dəyişdirmək kimi çətin bir yola qədəm qoymalıdır ki, bu yol ancaq daxildən gələn işıqla aydınlaşa bilər. Mühitə qarşı dayana biləcək, ona alternativ ola biləcək yeganə mənbə insanın daxili mənəvi aləmidir. Lakin daxili aləm özü də mühitin təsiri ilə formalaşmırmı ? Ömür məhdud, dünya fanidir. İnsan ancaq çox qısa bir zaman intervalında dünyada gedən proseslərin iş- tirakçısı olur və bir çox hadisələrin əvvəlini və sonunu görə bilmir. Ancaq baş ver- mə müddəti insan ömrünə nisbətən kiçik olan hadisələr bütöv halda müşahidə oluna bilir. Bütövün mahiyyətini dərk etmək mümkün olmadıqda, yəni insanın şüurlu ömrünə nisbətdə daha böyük müddətli proseslər insan üçün qaranlıq qalır. (Düzdür ictimai təcrübə insanın köməyinə gəlir və bəşəriyyətin tarixi hesabına öz ömrünü artırmağa çalışır. Yəni ömür keçmişə doğru interpolyasiya olunur. Lakin bu müddət də dünyanın yaşı ilə müqayisədə çox kiçik olduğundan, insan bu dünyada qonaq olmaq sindromundan xilas ola bilmir). İnsan ömrü keçmişə və gələcəyə doğru uzanaraq zamanı ehtiva etməyə çalışır. Bir insan ömründə mümkün olmayanı onun əvəzinə bəşəriyyət yerinə yetirməyə çalışır. Lakin insan ömrü bəşər tarixi müqabilində nə qədər kiçikdirsə, bəşər tarixi də kainat ömrü müqabilində o qədər kiçikdir. İnsan zaman və məkanca məhdudluğunu aradan qaldırmaq üçün sonsuzluğa, əbədiyyətə qatılmaq onun ayrılmaz tərkib hissəsinə çevrilmək istəyir. Əbədiyyət mühitdə yox, insanın içindədir. Sonsuzluq, tükənməzlik idea alə- minə, insanın mənəvi dünyasına xasdır. Cismən məhdud olan insan mənən tükənməzdir. Əbədiyyətə qovuşmaq istəyən insan bəşər tarixinə deyil, mənəvi varlığının qədimliyinə və ölməzliyinə bel bağlamalıdır. - 94 - İnsan bədəni dünyanın, kainatın bir zərrəsi olsa da, insan ruhu dünyanı kainatı ehtiva etmək qüdrətində imiş. Bunu bədənə yox, ruha tapınanlar daha yaxşı bilirlər. Cismani ehtiyaclar üçün yox, ruhani ehtiyaclar üçün yaşıyanlar, dünyanı ruhun işığında seyr edənlər daha yaxşı bilirlər. Kimsə deyib ki, «çox oxuyan çox bilməz, çox gəzən çox bilər ». Lakin çox gəzənlərin çoxusu könül evindən bixəbər qalıblar. Gəzdikləri və gördükləri dünya özü yox, dünyanın görüntüsü olub. Dünya isə, mahiyyət isə haradasa kənarda yox, içəridə imiş. Mütləqi də, mahiyyəti də, sonsuzluğu və əbədiyyəti də insan ancaq öz iç dünyasında, ruhunun ənginliyində tapa bilər. Bir də öz yaxınlarında, «ruhu ruhunda olan» insanlarda. Fərdi ruhun aurası! Lakin mütləq ruhdan fərqli olaraq o, sonsuzluğa qədər yayıla bilməz. Kənara getdikcə dünya genişlənir və seyrəlir. Sıxlıq azalır, məsafə artır. Sən getdikcə o səndən daha böyük sürətlə uzaqlaşır. (Burada nəzərə alınmalıdır ki, həndəsi yaxınlıqla mənəvi yaxınlığın müqayisəsi şərtidir). İnsan dünyadan onun nemətlərindən nə isə tapıb yeyə bilər. Nə qədər çox yesə də yeyə bilmədikləri daha çox olacaqdır. Qarın doyacaq, göz doymayacaqdır. Nə qədər pul toplasa, əmlak toplasa bunlar dünya müqabilində sonsuz, kiçik olacaqdır; onun gözü yenə başqalarının əlində olacaqdır. Yığdığı əmlak, var-dövlət onun özündən daha çox yaşayacaq, onun özünə qalmayacaqdır. Müdrüklərin dediyinə görə, insanın bu dünyadan aparacağı bir kəfən olacaqdar ki, əslində heç onu da apara bilməyəcəkdir. Bəs onda insan nə üçün çalışır ? Deyirlər ki, harada isə ikinci bir dünya, o dünya var ki, insan məhz onun naminə yaşamalıdır. Həmin «o dünya» sonsuz və əbədidir. İnsana bu fani dünyada həyat ona görə verilib ki, «o dünya»sını qazana bilsin; Ya əbədi məşəqqət, ya əbədi sevinc, şad-xürrəm həyat. Lakin başqa qisim müdriklər əbədi səadət naminə çağdaş səadətdən imtinanı qəbul etmirlər. Əgər bu dünyanın əsas fəaliyyət kredosu heyvani nəfs üzərində qələbədən naz-nemətə və ləzzətə uymamaqdan ibarətdirsə, onda bu cür könlü tox, gözü tox insan üçün əbədi ləzzət idealı nə dərcədə məqbuldur? Ömər Xəyyamlar diqqəti məsələnin məhz bu cəhətinə yönəldirdilər. Mollalar isə onların «o dünya» haqqındakı dini təlimə şəkk gətirdiklərini iddia edirdilər. Başqa qisim müdrüklər də olub ki, onlar bu dünyadakı sevinc və səadəti o dünyadakına qarşı qoymamış, sadəcə olaraq həqiqi böyük sevincin və sevginin mənasını daha düzgün müəyyənləşdirməyə, cənnətdə təsvir olunan könül ra- hatlığını da elə bu dünyada ikən tapmağa cəhd göstərmişdilər. Bu müdriklər hə- yatın mənasını və dünyanın mahiyyətini də kənarda fani dünyanın naz–nemətində deyil, öz mənəvi-ruhani varlıqlarının hikmətində, sirli-sehirli aləmində axtarmışlar. Yüklə 1,34 Mb. Dostları ilə paylaş:
|