Azərbaycan fəLSƏFƏ VƏ sosial-siyasi elmlər assosiASİyasi
Yüklə 5,03 Kb. Pdf görüntüsü
|
Sosial fəlsəfə 73 Şpenqlerdən də öncə, 1885-ci ildə Türk məfkurəsinin aparıcı simalarından biri İsmail Qaspiralı “Avropa mədəniyyətinə eleştirel bir bakış” adlı əsərin- də yazırdı: “Avropa medeniyyeti veya ki diğer tabir ile xristian medeniyyeti adı ile bilinen yaşam biçimi bütün insanlık için umumi bir medeniyyet mi? Uluslar ve zamanlar için genel bir kural mı? Bütün insanlara ait ahlakın, an- layışın, düşünce ve aklın son sözü meyve-i neticesi bu medeniyyet mi? ...” 1 Hələ o vaxt qoyulan bu sualın birmənalı cavabı indi də verilməmişdir. Bir mədəniyyət, yoxsa fərqli mədəniyyətlər? Bəs onda bölgünü aparmaq ü- çün meyarlar nədən ibarət olmalıdır? Dil və dinin rolu milli kültürün inkişafı üçün nə qədər önəmli olsa da, mədəniyyət (sivilizasiya) üçün aparıcı rol oynayan amillər başqadır. Bu, ilk növbədə məntiq, intellektdir. Insan irqindən və etnik mənsubiyyətindən asılı olmadan, eyni universal məntiq qaydaları ilə düşünür. Bu başqa məsələ ki, fərdlərin toplum halında necə birləşməsindən, necə təşkilatlanmasından asılı olaraq, intellektual qabiliyyətin realizasiyası müxtəlif bölgələrdə müxtəlif templə həyata keçir. Amma prosesin istiqaməti hər yerdə eynidir. Müxtəlif bölgələrdə insanın əqli potensialının ancaq realizasiya dərəcəsi fərqli olur. Deməli, lokal sivilizasiyalar əslində keyfiyyətcə yox, dərəcə, səviyyə etiba- rilə və zahiri cəhətlərinə görə fərqlənirlər. Lakin ümumbəşəri prosesin isti- qaməti elədir ki, onlar hamısı toplanaraq vahid ümumbəşəri bir hadisənin ayrı-ayrı bölgələrdəki surətləri, yaşantıları kimi mövcud olur. Yəni eyni bir proses inkişaf tempinə görə irəlidə və geridə olmasından asılı olaraq, müxtə- lif bölgələrdə müxtəlif mərtəbələrə qədər qalxmış olur. Kültür və mədəniyyət anlayışlarının çox vaxt qarışıq salınması ilk növbədə onunla bağlıdır ki, bu iki hadisənin fərqi eyni müstəvi üzərində ax- tarılır. Anlayışların məzmununun, “həcminin” kəsişən dairələr kimi gös- 1 Gaspiralı İ. Avropa mədəniyyətinə eleştirel bir bakış // Seçilmiş eserleri: II. Fikri eserleri. İstanbul, Ötükən, 2005, s. 160. Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2015, № 1 74 tərilməsi bir model olaraq özünü doğrultmur. Çünki bu hadisələrin fərqini ikiölçülü məkanda, eyni müstəvi üzərində göstərmək mümkün deyil. Kültür yaradıcılıq prosesini əhatə etmədiyinə görə, ictimai tərəqqini də əks etdirə bilmir. Bu baxımdan, kültür bir növ bu prosesin duraqları, toplumun həyat tərzinə nüfuz etmiş, oturuşmuş halları, pillələri kimi də dəyərləndirilə bilər. Mədəniyyət (sivilizasiya) isə məhz yaradıcılıq sayəsində mümkün o- lan ictimai tərəqqini ifadə etdiyi üçün, onun səviyyəsi üçüncü koordinat oxunda, vertikal xətt üzərində göstərilməlidir. Əgər biz bu modeli piramida şəklində qursaq, kültür müəyyən qalınlığı olmaqla piramidanın oturacağında qərar tutar. Piramidanın alt oturacağı müəyyən bir cəmiyyəti – xalqı, etnosu bütövlükdə əhatə edir: bura əsasən məişət kültürü aiddir. İxtisaslaşmış fəaliyyət sahələrinə aid kültür səviyyəsi isə piramidanın yuxarı oturacaq- larına uyğun gəlir. İnkişafı təmin edən yaradıcılıq prosesləri – intellektual enerjinin icti- mailəşməsi sayəsində gedən proses piramidanın bir tili ilə, din də ehtiva o- lunmaqla mənəvi-əxlaqi proseslərin ictimai tərəqqisi digər tillə, və nəhayət, cəmiyyətin təşkilinin optimallaşması sayəsində əldə olunan tərəqqi sxemdə üçüncü tillə göstərilə bilər. Bir növ sa- cayağı yerləşən bu üç til ictimai tərəq- qinin yaradıcı ön cəbhəsini üzərində daşıyır. Bəzi yanaşmalara görə, siviliza- siya inkişafın mədəniyyətdən (kültürdən) sonrakı pilləsidir. Yəni ənənəvi cəmiyyətlərdə ancaq mə- dəniyyət olub, sivilizasiya isə sənayeləşmə dövründən sonra yaranıbmış... Mədəniyyətin hər bir sivilizasiyanın özəyi, alt qatı kimi anlaşılması, habelə mədəniyyət və sivilizasiyanın bu cür pillələnməsi struktur baxımından gerçəyə uyğun görünsə də, zaman ardıcıllığı baxımından qüsurludur. Yəni Sosial fəlsəfə 75 mədəniyyət zaman oxunda sivilizasiyanın təməlinə deyil, sonucuna daha çox uyğundur. Digər tərəfdən, belə yanaşma sivilizasiyanın ancaq müasir Qərb hadi- səsi kimi qəbul olunmasının nəticəsidir. Onaqədərki dövrlərdə isə guya an- caq mədəniyyət var imiş. Halbuki, hər hansı bir bölgədə sivilizasiyanın for- malaşması həmin bölgədə insanın və cəmiyyətin formalaşması ilə bahəm həyata keçir. Sivilizasiyanın mahiyyəti, müəyyən təxminiliklə də olsa, məhz “ictimai tərəqqi” anlayışında ifadə olunur. Əksinə, mədəniyyətin yaranması və formalaşması bizim modeldə sivilizasiyanın oturuşmuş, bütün cəmiyyət tərəfindən mənimsənilmiş bir məqamı, aşağı mərhələsi, “piramidanın otu- racağı” kimi çıxış edir. Mədəniyyət və sivilizasiyanın dialektikası insan və cəmiyyətin dialek- tikası kontekstində ortaya çıxır. Əlbəttə, insansız cəmiyyət mümkün deyil, lakin insanın özü də ictimailəşmə, cəmiyyətləşmə sayəsində formalaşır. Bu prinsip marksizmin başlıca müddəalarından biri olmaqla yanaşı, təkcə for- masiyalar təlimi üçün deyil, həm də sivilizasiyalar təlimi üçün keçərlidir. A.Toynbi və S.Hantington tərəfindən irəli sürüldüyü güman edilən mədəniyyətlərin çatışması (toqquşması) məsələsi də ilk dəfə məhz Ə.Ağaoğ- lunun kitabında qoyulmuşdur: “Bu gün Asiya cəmiyyətləriin hamısna bir baxınız; hər tərəfdə içəridə iki axının bir-birilə mücadiləsini görərsiniz. Məhəlli, əski ənənələrə dayanan mədəniyyətlə Avropa mədəniyyəti tərəfdar- ları çarpışırlar, bir ölüm-dirim mübarizəsi gedir”. Biz diqqəti belə bir incə məqama yönəltmək istəyirik ki, Ə.Ağaoğlunda çarpışma heç də müəyyən qütb olaraq Qərb ilə Şərq arasında deyil, məhz Asiya ölkələrinin öz da- xilində: avropalaşmaq istəyənlərlə, mühafizəkarlar arasında gedir. Necə ki, çağdaş Türkiyədə də batıyönlülərlə islamçılar arasında dialoqdan daha çox, bir qütbləşmə müşahidə olunmaqdadır. Həm də ölkədaxili qütbləşmə ancaq Asiya ölkələrinə aid deyil. İndi ö- zünü Qərbə aid edən ölkələrdə də bir zamanlar daxili Şərq-Qərb çatışması dövrün ruhunu, ab-havasını səciyyələndirən və gələcək inkişaf yolunu mü- Yüklə 5,03 Kb. Dostları ilə paylaş:
|