Azərbaycan fəLSƏFƏ VƏ sosial-siyasi

Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2012, № 1 
 
 
- 46 -
                                                
bədən ideyasının daşıyıcısıdır. Düzdür, bütün digər cisimlərdən fərli olaraq 
insan həm də başqa bir ideyanın – kainat ideyasının daşıyıcısıdır, yəni mik-
rokosmdur, həm də bu ideya müəyyən məqamlarda aktivləşə bilən, canlana 
bilən, yəni şüura çevrilən ideyadır. Başqa sözlə, insan nəfsə, ruha malik ol-
maqla aralıq dünyadan mütləq ideyaya doğru yaxınlaşmaq, ideyalar aləminə 
səfərə  çıxmaq (özünə dalmaq, iç dünyasına, mənəvi aləmə yönəli olmaq, 
yüklənmək) imkanına malik olsa da, bu dünyada olduğu təqdirdə cisim və 
hadisələrlə eyni tərtibli tərəf kimi də  çıxış edə bilir, yəni bu dünyanın 
qanunlarına da tabe olmaq, onun ahənginə uyğunlaşmaq zorundadır” (6, s. 
46-47). 
 
Deməli, insan maddə  və ideyanın vəhdətindən ibarət olmaqla hər 
ikisinin imkanlarını özündə ehtiva edən bir varlıqdır və bu əslində onu 
kainatın kiçik modeli halına gətirir. İnsan nə tamamilə ruhani, nə də tama-
milə maddi bir varlıqdır. Bu görüş eyni zamanda insanın qeyd olunan iki yö-
nündən heç birinin digərindən mütləq mənada üstün olmadığını göstərir. 
Onun öz varlığını kamil bir şəkildə davam etdirməsi də məhz maddə ilə ide-
yanın harmoniyasından asılıdır. Hər halda bunu Romalı şair Juvenalın ifadə 
etdiyi və S. Xəlilovun da bölüşdüyü “Sağlam bədəndə sağlam ruh olar 
(Mens sana in corpore sano)” sözlərindən daha ecazkar bir şəkildə açıqlayan 
başqa bir ifadə tapmaq çətindir.
1
 
 
Nəticə 
Prof. Xəlilovun qeyd olunan problemə yanaşmasını düşüncə tarixi 
kontekstində dəyərləndirsək onun fikirlərinin günümüzə qədər bu mövzuda 
mövcud olan görüşlərin sintezindən ibarət olduğunu irəli sürmək mümkün-
dür. Hər bir bədənin əsasında bir ideya olduğuna dair görüşü Platonu xatır-
latsa da maddəyə əzəlilik və əbədilik xüsusiyyətini aid etməsi onun görüşlə-
rini qeyd olunan filosofun fikirlərindən ayırır. Ruhun əzəli və əbədi olmasını 
qəbul etməsi yenə onu Platon və sxolastik filosoflara yaxınlaşdırsa da nəfsi 
aşağıdan bədənə yuxarıdan ruha bağlı olan orta bir mövqeyə yerləşdirməsilə 
onlardan fərqlənir. Bundan başqa materiyaya əzəlilik və  əbədilik xüsusiy-
 
1
 Xəlilovun bu mövzudakı görüşləri haqqında bax: (6, s. 55-56). 

---

Fəlsəfə tarixi
 
 
 
- 47 -
yətlərini aid etməklə istər Platon istərsə də Kartezian ənənədə müşahidə olu-
nan ifrat dualist mövqeyə qarşı çıxmaqda, ruhu əzəli və əbədi bir cövhər ki-
mi qəbul etməklə də materialist nöqteyi-nəzəri rədd etməkdədir. Bu mənada 
S. Xəlilovun bu mövzudakı görüşlərinin mötədil bir dualist mövqeyi əks 
etdirdiyini deyə bilərik.  
S.Xəlilovun əhəmiyyətlə vurğuladığı başqa bir mövzu ruh-bədən əla-
qəsinin sırf elmi inkişafa əsaslanaraq həll etməyə çalışan materialist nöqte-
yi-nəzərin bu mövzuda yetərli olmamasıdır. Ona görə elm maddi olan tərəf-
lərin maddi olmayan şüuru necə meydana çıxardığını izah edə bilmir. Xəli-
lova görə əslində bu mövzu elmin deyil fəlsəfənin mövzususdur.  
Nəticədə S. Xəlilovun ruh-nəfs-bədən əlaqəsi mövzusundakı görüşləri-
nin düşüncə tarixində bu mövzuda mövcud olan nəzəriyyələrin  əksik və 
nöqsanlı yönlərinin düzəldilməsini ehtiva edən bir sintez xüsusiyyətinə 
malik olduğunu demək mümkündür. 
 
İstifadə Olunmuş Ədəbiyyat 
 
1.
 
ARİSTOTEL,  On the Soul // 
http://books.google.co.uk/books?id= 
Mfcoeldo-swC&printsec=frontcover&dq=editions:eFUZfHRgqJ0C&hl=en&sa= 
X&ei=ek_9Tpb2KMnoOYS16bcB&ved=0CDIQuwUwAA#v=onepage&q=edition
s%3AeFUZfHRgqJ0C&f=false
 
2.
 
“Mind-Body Problem”, Encyclopedia of Philosophy, ed. Donald M. 
Borchert, Detroit 2006, C. 6 
3.
 
DERBEDER, Fazıl  Platon ve Aristoteles`te Ruh-Beden Problemi ve 
Karşılaştırılması, [basılmamış yüksek lisan tezi], Denizli 2007 
4.
 
DESCARTES, Metot Üzerine Konuşma, çev. K. Sahir Sel, İstanbul 1984 
5.
 
DÖLEK, Haydar, “Malebranceh’in Hayatı, Eserleri ve Döneminin Felsefi 
Yapısı”, Hikmet Yurdu, 2010, cilt: III, sayı: 6, İbn Rüşd ö.s. 
6.
 
XƏLİLOV, Səlahəddin, Mənəviyyat Fəlsəfəsi, Bakı, 2007 
7.
 
------, Şərq və Qərb: ümumbəşəri ideala doğru : fəlsəfi etüdlər, Bakı, 2004 
8.
 
------, Şərq Ruhunun Qərb Həyatı, Bakı, 2009 
9.
 
KARADAŞ, Cağfer, “İslam Düşünceside Değişim ve Süreklilik – Teced-
düd-i Emsâl, Halk-ı Cedîd, İstimrâr, Hudûs-i Dâim”, Usûl:  İslam Araştırmaları, 
2007, sayı: 8, s. 7-22 
10.
 
MACIT, Muhittin “Aristoteles ve İbn Sînâ’da Nefs-Beden İlişkisi 
Problemi ve Modern Zihin Felsefesindeki Bazı Yansımalar”, Marmara Üniversitesi 
İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2004/1, sayı: 26 
11.
 
PLATON, Charmides, trc. Benjamin Jowett, Oxford, 1931 

---

Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2012, № 1 
 
 
- 48 -
12.
 
-----------, Timaeus, çev. Benjamin Jowett, Pennsylvania, 1999, 
13.
 
SKIRBEKK, G. - GILYE, N. Antik Yunan`dan Modern Döneme Felsefe 
Tarihi, çev. Emrah Akbaş-Şule Mutlu, İstanbul, 2006 
14.
 
STOLJAR, Daniel, "Physicalism", The Stanford Encyclopedia of 
Philosophy (Fall 2009 Edition), Edward N. Zalta 
(ed.), URL = 
. 
15.
 
، يدروﺮﻬﺴﻟا
،ناﺮﻬﺗ ،تﺎﺤﻳﻮﻠﺘﻟا بﺎﺘآ ،ﻦﻳﺪﻟا بﺎﻬﺷ 
١٩٩٣
م،
 .
٢
 
16.
 
ﯽﺳﻮﻄﻟا
،
 
 نﺪﺒﻟا دﺎﺴﻔﺑ ﺪﺴﻔﺗ ﻻ ﺲﻔﻨﻟا ،ﻦﻳﺪﻟا ﺮﻴﺼﻧ
)
ﻞﺼﺤﻤﻟا ﺺﻴﺨﻠﺗ ﻊﻣ
(
 ،توﺮﻴﺑ ،
١٩٨٦
  
17.
 
ﯽﺳﻮﻄﻟا
،
 
 ،توﺮﻴﺑ ، لﻮﺼﻓ ،ﻦﻳﺪﻟا ﺮﻴﺼﻧ
١٩٨٦
  
18.
 
ﯽﺳﻮﻄﻟا
،
 
 ،ﻢﻗ ، يﺮﺻﺎﻧ قﻼﺧا،ﻦﻳﺪﻟا ﺮﻴﺼﻧ
١٤١٣
 
  
19.
 
ﯽﺳﻮﻄﻟا
،
 
 ﺔﻴﺿرﻻا سﻮﻔﻨﻟا ،ﻦﻳﺪﻟا ﺮﻴﺼﻧ
)
ﺤﻤﻟا ﺺﻴﺨﻠﺗ ﻊﻣ
ﻞﺼ
 (
 ،توﺮﻴﺑ ،
١٩٨٥
-
١٤٠٥
  
20.
 
ﯽﺳﻮﻄﻟا
،
 
 ،ناﺮﻬﺗ ،رﺪﻗ و ﺮﺒﺟ ﻪﻟﺎﺳر ،ﻦﻳﺪﻟا ﺮﻴﺼﻧ
١٣٣٥
 
 
21.
 
ﯽﺳﻮﻄﻟا
،
 
،ﻦﻳﺪﻟا ﺮﻴﺼﻧ
تﺎﻬﻴﺒﻨﺘﻟاو تارﺎﺷﻹا حﺮﺷ 
،ﻢﻗ ،
١٣٨٣
، 
٢
 
22.
 
ﯽﺳﻮﻄﻟا
،
 
 ،دﺎﻘﺘﻋﻻا ﺪﻳﺮﺠﺗ ،سﻮﻔﻨﻟا ،ﻦﻳﺪﻟا ﺮﻴﺼﻧ
١٩٨٦
-
١٤٠٦
 
 
23.
 
TÜRKER, Ömer, “Nefs”, DİA, İstanbul 2006, XXXII 
24.
 
------------, Seyyid Şerîf Cürcânî’nin Tevil Anlayışı Marmara Üniversitesi 
Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2006 
 
Agil Shirinov 
 
The problem of mind-body relation in the history of philosophy 
(from antiquity to the present) 
(summary) 
 
The problem of mind-body relation is one of the important problems in the 
history of philosophy. It is seen that two basic views on the aforementioned subject 
have been put forward in the history of thought. The first is dualism, which sees 
both mind and body as two different substances, and the second is monism which 
accepts both of them as one entire substance. Prof. Salahaddin Khalilov, whose 
views on the subject are discussed in this article, attempts to reconcile the idealistic 
and materialistic views concerning this issue. He also draws attention to the 
difficulties of the attempts towards solving the problem on the basis of positive 
sciences. In this article, the basic views about the abovementioned subject that have 
been put forward in the history of thought will be generally investigated, and prof. 
Halilov`s views on the mind-body problem will be evaluated in this context.  
 
Keywords: spirit, soul, dualism, monism, substance  
 
 
 
 
 
 

---