Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Folklor İnstitutu İzahli muğam lüĞƏTİ
Yüklə 1 Mb. Pdf görüntüsü
|
İz a h lı m u ğ a m lü ğ ə ti İnanırıq ki, «İzahlı muğam lüğəti»ndə muğama aid terminlərin şərhi, X IX -X X əsrlərdə yaşayıb-yaratm ış m uğam ifaçılarının fo to ları və o n la rın səs kolleksiyası m uğam sevərlərin b ö y ü k m arağ ın a səbəb o la c a q d ır. Q eyd etm ək la z ım d ır ki, son d ö v rlə rd ə m illi m usiqi kulturologiyası sahəsində bizim təqdim etdiyimiz səpkidə, yəni ayrıca çap olunmuş şəkildə muğam lüğəti mövcud deyil. Təqdim olunan layihədə m uğam m ədəniyyətinin əsas m eyarları nəzərə alınm ışdır. Layihədə əhəmiyyətli mənbələrdən, o cümlədən dahi bəstəkarımız Ü.Hacıbəylinin “A zərb ay ca n xalq m u siq isin in ə s a s la n ” , Ə .B ədəlbəylinin “ İzahlı m o n o q rafik lü ğ ət” , A .Ə liverdibəyovun “R əsm li m usiqi ta rix i” və H.Əliyev Fondunun Prezidenti M ehriban xanım Əliyevanın rəhbərliyi ilə həyata keçirilən “M uğam ensiklopediyası” kimi qiymətli mənbələrdən istifad ə o lu n m u şd u r. L ay ih ən in ideyasının əsasını m uğam ın həm term inoloji izahı, həm də m uğam ların m usiqi təcəssüm ü təşkil edir. “İz a h lı m uğam lü ğ ə ti”nin h a z ırla n m a sı A zərb ay ca n m usiqisində te rm in ş ü n a s lıq sah əsin d ə m ö v cu d o la n b ö y ü k b ir b o şlu ğ u n d o ld u ru lm asın a doğru yönələn əhəm iyyətli add ım lard an biri kimi qiymətləndirilə bilər. “İzahlı muğam lüğəti”nin əsas m əziyyətlərindən biri də burada muğam dünyası haqqında dolğun təsəvvür yaradan mətbu məqalələrin yer alması, muğam term inlərinin Azərbaycan dili ilə yanaşı, ilk dəfə olaraq ingilis dilində izahlarının verilməsidir. Layihənin Azərbaycan və ingilis dillərində həyata keçirilməsi bu lüğətin dünya səviyyəsinə çıxa bilməsinə əlverişli zəmin yaradır.
AĞI. Ağlaşma zamanı avazla oxunan nisgilli sözlər. ALƏT. Musiqi aləti. Müəyyən tembrli musiqi səsləri əldə etmək üçün xüsusi qurğu. Musiqi alətləri səsçıxarma imkanlarına və quruluş xüsusiyyətlərinə görə fərqlənir. Simli musiqi alətləri - simlərin səsləndirilməsi üsullarına görə növlərə bölünür: kamanlı alətlər - skripka, alt (viola), violonçel, kontrabas; dartımlı alətlər - arfa; mizrablı alətlər, zərbli alətlər. Azərbaycan xalq musiqi alətləri: simli alətlər: tar, saz, ud, tənbur (mizrablı alətlər); kamança (kamanlı alət); qanun, çəng (dartımlı alətlər); səntur (simli-zərbi alət) və s. nəfəs alətləri: zurna, tütək, ney, balaban və s.; zərb alətləri: nağara, qoşa nağara, qaval, dəf və s. ALƏTŞÜNASLIQ. Musiqi alətlərinin quruluşunu, texniki xüsusiyyətlərini və ifaçılıq imkanlarını öyrənən elm. ALT MİZRAB. Mizrabla çalınan simli musiqi alətlərində (tar, saz, ud) çalğı üsulu. Bəzən buna “tərs mizrab” da deyilir. Mizrabın sim üzərinə aşağıdan yuxarı vurulmasından ibarətdir. Çox vaxt notlar üzərində V işarəsi ilə qeyd edilir. ANSAMBL (fr.:ensemble - birgə, birlikdə). İki və daha artıq musiqiçidən ibarət olan, birgə musiqi əsərini ifa edən qrup. Musiqiçilərin sayma görə ansambl duet, trio (terset), kvartet, sekstet, septet, oktet, nonet, desimet ola bilər; ansambl termini, həmçinin, xor və orkestrlərə də aid edilir. Azərbaycan milli musiqi ifaçılığında muğam ansamblları, xalq çalğı alətləri ansamblları əsas yer tutur. Muğam ansamblına “xanəndə və sazəndə dəstəsi” və yaxud “muğam üçlüyü” deyilir. Bu ansambl xanəndə, tarzən və kamança çalanlardan ibarətdir. Bəzən muğam ansamblına nağara və balaban da əlavə edilir. Xalq çalğı alətləri ansamblı xalq 7 İz a h lı m u ğ a m lü ğ ə ti İz a h lı m u ğ a m lü ğ ə ti ifaçılığında istifadə olunan simli (tar, kamança, saz, qanun, ud), nəfəsli (zurna, balaban, ney), zərb (nağara, qoşa nağara) alətlərindən ibarətdir. ARAÇALĞI. Xalq musiqisində istifadə olunan termin; vokal-instrumental musiqi janrlarında - zərbi muğamlarda, təsnif və mahnılarda bəndlərarası instrumental ifa. ARAZBARI. “Şur” kökündə olan zərbli muğamlardan biri. Ölçüsü 3/4- dür. Solo və xorla oxunur. Poetik mətni xalq bayatılarından ibarətdir. Hər bəndin sonunda “ay zalım” sözləri təkrarlanır. Aşıq havası kimi ustad aşıqların irsinə daxildir. Ü.Hacıbəylinin “Leyli və M əcnun” operasının V şəklinin əvvəlində “Arazbarı” zərbi muğamının instrumental melodiyasından orkestr epizodunda istifadə olunmuşdur. Sonralar bəstəkarlar tərəfindən müstəqil orkestr pyesi kimi işlənilmişdir. AŞIQ-GUŞ (və ya aşiqi-qoş; mənası: “aşiqlərin söhbəti”). “Zabul Segah” dəstgahının son guşəsi. AŞIX. Simli musiqi alətinin qolunda simlərin sarıldığı balaca paya. AVAZ. 1. Musiqinin nəğməkar səsi ilə ifa edilməsi (f.: avazi-bəm - aşağı səs, bas);
2. Müasir vokal - instrumental musiqidə nəğməkar partiyasına aid olan not sətri; 3. Səs, səda. AVAZAT. Şərq klassik musiqisində məlum 12 muğamdan (Üşşaq, Nəva, Busəlik, Rast, Əraq, İsfahan, Zirəfkənd, Büzürg, Zəngulə, Rəvahi, Hüseyni, Hicaz) əlavə 6 dəstgahm (Qəveşt, Gərdaniyyə, Səlmək, Novruzi, Mayə, Şahnaz) məcmusu. AVAZİ-NAQİS. Muğam şöbəsinin sonunda ifa olunan cümlə, tamamlayıcı kiçik instrumental epizod. AVAZI XOŞ ULU MUĞAM. Konsert layihəsi. AVAZƏ. Mahnı. AVAZƏXAN. Müğənni. AYAQ ETMƏ. Musiqi mətləbini qurtarıb başlanğıc kökünə (mayəyə) qayıt maq prosesi; kökünə qayıtmaq. Muğam dəstgahının sonunda “mayəyə ayaqetmə” bir qədər geniş olur və koda tipli musiqi qurumunu əmələ gətirir.
AZƏRBAYCAN. “Rast”, “Şur”, “Çahargah” dəstgahlarmm tərkibində olan şöbələrdən biri, xalq rəqsi, “Bayatı-Kürd” və “Şahnaz” muğamlarının tərkibində ifa olunan son şöbə. AZƏRBAYCAN XALQ ÇALĞI ALƏTLƏRİ ANSANBLI. Müxtəlif xalq çalğı alətlərindən təşkil olunmuş ansambl: tərkibinə simli (tar, ud, saz, kamança, qanun), nəfəsli (zurna, balaban, tütək) və zərbli (nağara, qoşa nağara, şaxşax və s.) musiqi alətləri qrupları daxildir. M üxtəlif ansambllarda bu qruplardakı alətlərin sayı dəyişilə bilər. Xalq çalğı alətləri ansamblının repertuarı muğam, təsnif, rəng, xalq mahnı və rəqslərindən ibarət olur. Xalq çalğı alətləri ansambllarının əsas xüsusiyyəti şifahi ənənə əsasında (notsuz) ifa tərzindən ibarətdir. Respublikada kollektivlərin sayı çoxdur. Onlardan Əhməd Bakıxanov adma xalq çalğı alətləri ansamblı, Baba Salahov adma “Araz” xalq çalğı alətləri ansamblı, Əhsən D ad aşo v adına “X atirə” xalq çalğı alətləri ansam blı və respublikamızın müxtəlif şəhərlərində, rayon mərkəzlərində, ali və orta ixtisas məktəblərinin, mədəniyyət saraylarının nəzdində fəaliyyət göstərən ansambllar qeyd oluna bilər. AZƏRBAYCAN XALQ ÇALĞI ALƏTLƏRİ ORKESTRİ. Tərkibi, əsasən, xalq çalğı alətlərindən ibarət olan, notla çalan musiqi kollektivi. Orkestrin partitura sxeminə: nəfəsli alətlər-balabanlar (I,II,III,IV), tütək, zurna, klarnet, qoboy, fleyta; zərb alətləri - qaval, nağara, qoşa nağara; simli - kamanlı alətlər - kamança, kontrabas; simli - mizrablı alətlər - tar (I,II,U l), saz (I,II), qanun, bas - tar (dütar -bas), ud, fortepiano daxildir. İlk dəfə bu orkestri Üzeyir Hacıbəyli (1931) yaratmışdır. Bu orkestr üçün ilk əsərləri də (“Çahargah” və “Şur” fantaziyaları) Üzeyir bəy yazmışdır. Sonralar bu orkestrə qoboy, fortepiano və başqa alətlər daxil edilib. AZƏRBAYSAN XALQ M USİQİSİNİN ƏSASLARI. Ü.Hacıbəylinin Azərbaycan lad-məqam sisteminin öyrənilməsinə aid sanballı tədqiqat əsəri. İlk dəfə 1945-ci ildə Bakıda çap olunm uşdur. M üəllif bu tədqiqatların qayəsini belə səciyyələndirir: “Mənim bu əsərim Azərbaycan xalq musiqisinin əsas cəhətlərini öyrənmək üçün nəzəri bir vəsait və Azərbaycan ladları əsasında musiqi yazan bəstəkarlara bir yaradıcılıq köməyidir”. Bu monoqrafiya pedaqoji baxımdan tədris materialı kimi də qiymətlidir. A rtıq 50 ildir ki, onun əsasında “Azərbaycan xalq musiqisinin əsaslan” kursu ADK-nın bütün fakültələrində, həmçinin m usiqi tex n ik u m ların d a və m usiqi m əktəblərində tədris edilir. Monoqrafiya indiyədək Bakıda dəfələrlə nəşr olunmuşdur: 1945 (rus dilində); 1957,1962,1965 (Azərb. dilində); 1985, 2010 (Azərb., rus, ingilis dillərində); elektron kitabı kimi: (Azərb., rus, ingilis dillərində). 9 İz a h lı m u ğ a m lü ğ ə ti Yüklə 1 Mb. Dostları ilə paylaş:
|