Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Folklor İnstitutu İzahli muğam lüĞƏTİ
Yüklə 1 Mb. Pdf görüntüsü
|
İz a h lı m u ğ a m lü ğ ə ti DƏF (iti.: tamburino). Zərb aləti. Bir üzünə dəri çəkilmiş taxta dairədən ibarətdir. Dairəyə kiçik metal lövhəciklər birləşdirilir. DƏRAMƏD. Muğamın əvvəlində ifa olunan kiçik instrumental müqəddimə. DƏSTGAH (ər., f.: dəst - komplekt + gah - mövqe, məqam, məkan). Müəyyən muğam tərkibinə daxil olan bütün şaxələr, şöbələr, guşələr, rədiflər, rənglər və təsniflərin küll halında, məntiqi inkişaf qaydası üzrə mütəşəkkil məcmusu. Muğam dəstgahlar bunlardır: “Rast”
“M ahur-Hindi” “Orta-M ahur” “Bayatı-Qacar” “Şur”
“Segah” “Zabul Segah” “Mirzə-Hüseyn Segahı” “Şüştər”
“Çahargah” “Bayatı-Şiraz” “H umayun” “R ahab”
DƏŞTİ (ər. dəşt - çöl, səhra). 1. “Şur” dəstgahının əsas şöbələrindən biri; 2. “Gileyi”, “Gəbri”, “Bayatı-kürd”, “Nəhib”, “Qərai”, “Məsnəvi-nur” və “Şah Xətai” şöbələrindən ibarət muğam (“Şur” kökündə).
DİLKƏŞ (f.: cazibəli, xoşagələn, valehedici). Muğam şöbəsi. “Şahnaz” kiçik həcmli muğamının ikinci (bəm) şöbəsi: “Şahnaz” ilə “Şəddi-şahnaz” arasında ifa olunur. Dinləyicidə dərin lirik təsir oyandırdığına görə xanəndələr çox vaxt “R ast” və “M ahur” muğamlarında “Vilayəti” şöbəsini “Dilkəş”lə əvəz edirlər. DİLRÜBA (f.: - füsünkar, məftun edən). “Bayatı-Şiraz” dəstgahında sonun cu şöbə (mayəyə enmək üçün). DİRİJOR (fr.: diriger - rəhbərlik etmək, idarə etmək). Ansambl (orkestr, xor, opera və s.) musiqisinin öyrənilməsinə və ifasına rəhbərlik edən şəxs; ifa olunan əsərin bədii təfsiri dirijora məxsusdur. DİRİNGİ. Azərbaycan şifahi ənənəli professional musiqisində instrumental musiqi janrı, rəngin bir növü. Xalq musiqi ifaçılığında rəqs xarakterli rəngləri diringi adlandırırlar. Diringilərin musiqi məzmununun əsasını rəqs melodiyaları təşkil edir. DUET (aim.: Duett, lat.: duo - iki sözündəndir). İki ifaçıdan - müğənni və ya çalğıçıdan ibarət ansambl. İki ifaçı üçün bəstələnmiş əsər; hər ifaçının məxsusi partiyası olur. DUETTİNO. Kiçik həcmli duet. DULOGİYA (lat.: duo - iki, yun.: logos - məfhum, təlim, anlayış). Eyni bir mövzu ətrafında birləşmiş iki müstəqil hissədən ibarət əsər. Hissələr dramaturji süjet xəttinə görə bağlı olmayıb, bir-birindən fərqlənir və ayrı-ayrılıqda da ifa olunur. F.Əmirovun “Şur” və “Kürd Ovşarı” simfonik muğamları dulogiya əmələ gətirir. DÜGAH. 1.“Bayatı-Qacar”, “Ruh-ül-ərvah”, “Mavərənnəhr”, “Hüseyni”, “Şikəsteyi-fars”, “Dilrüba”,”Əraq”, “Zəng-şötör” və “Rak” şöbələrindən ibarət dəstgah. DÜTAR. İki simli saza bənzəyən dartımlı musiqi aləti.
İz a h lı m u ğ a m 1щ ƏBÜLÇƏP. Muğam şöbəsi. “Bayatı-Şiraz” muğamında ifa olunan guşə. ƏFŞARI (ovşarı). 1. “Şur” kökündə olan zərbi muğamlardan biri; 2. Aşıq yaradıcılığında “Şur” kökündə vokal - instrumental musiqi forması. Əsas ölçüsü zərbi muğamda olduğu kimi 2/4-dir. Melodik və ritmik cəhətdən divani formasına çox oxşayır; 3. İran musiqisində “Şur” dəstgahına mənsub şöbələrdən biri. Tərkibinə “Camədəran”, “Bayatı-race”, “Muyə”, “Şikəstə”, “Nəhib”, “Qərai”, “Məsnəvi” və “Şah Xətai” şöbələri daxildir. ƏMİRİ. “Rahab”, “Şüştər” muğamlarının başlanğıcında ifa olunan kiçik şöbə. ƏRAQ. 1 .Yaxın və O rta Şərq xalqları klassik musiqisinin əsasını təşkil edən 12 muğamdan beşincisi; 2. “ R a s t” , “Segah” , “M ah u r-h in d i” və “R ə h a b ” dəstgahlarm m kulminasiya nöqtəsini (bax: Ovc) özündə əks etdirən və öz bədii təsir qüvvəsi etibarilə adları yuxarıda qeyd olunan dəstgahların olduqca gümrah və əzəmətli səslənən əsas şöbəsi. ƏRUZ VƏZNİ. Şərq (o cümlədən, Azərb.) klassik şeirinin əsasını təşkil edən vəzn. Əruz ilk dəfə VII - VIII əsrlərdə Bəsrə şəhərində ərəb şairi və alimi Xəlil ibn Əhməd tərəfindən yaradılmış və sistemə salınmışdır. Əruz vəzninin 19 bəhri var: təvil, kamil, səri, münsərih, mütəqarib, rəcəz, rəməl, həzəc, mədid, bəsit, vafir, xəfif, müzare, müqtəzəb, müctəs, mütədarik (sadalanan 16 bəhr ərəb şeirində işlədilir), cədid, qərib (bu bəhrlər əruzdan istifadə edən başqa xalqlar tərəfindən yaradılmışdır). Azərbaycan şeirində bu bəhrlərdən çoxuna təsadüf olunur. Klassik
Azərbaycan şairlərindən Nizami, Xaqani, Füzuli, Seyid Əzim, Sabir və b. əruz vəznində çox dəyərli əsərlər yaratmışlar. ƏRGƏNUN. Klavişli üfləmə musiqi aləti. ƏSAS PİLLƏLƏR. Majorda və minorda I, IV və V pillələr (tonika, ondan kv in ta aşağı yerləşən su b d o m in an ta və kv in ta yuxarı yerləşən dominanta). Bu pillələrdə qurulan akkordlar ladlarm major-minor sistemində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. ƏSAS TON. 1. Tersiya quruluşlu akkordun sıx düzülüşündə aşağıda birinci yerləşən səs. Başqa sözlə, akkordun priması. 2. Harmonik həm sədalar şkalasında ən aşağı və aydın səs. ƏSƏR. 1. Bəstəkar tərəfindən yaradılan musiqi. 2. Musiqi əsəri (lat. opus). Hər bir bəstəkar yaratdığı əsərləri adətən ardıcıllıqla nömrələyir: məs., op.l; op.2 və s. Bəzən bir nömrə ilə eyni vaxtda yaranmış bir neçə əsər işarə olunur. ƏŞİRAN (hərf, qohum - əqrəba, dost - aşna). 1. “Orta M ahur”, “R ahab” dəstgahmda “Əraq” şöbəsindən sonra, “Nəva” dəstgahında “Zəng-şötör” şöbəsindən əvvəl duran şöbə; 2. Ərəb musiqisində “Əşiran” (ikinci pərdəsi yarımton alçalmış lya- minor), “Əcəm-əşiran” (ikinci və beşinci pərdələri yarımton alçalmış lya- minor) və “Müqabil-əşiran” adlanan məqamların səsdüzümü.
Yüklə 1 Mb. Dostları ilə paylaş:
|