Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Folklor İnstitutu İzahli muğam lüĞƏTİ
Yüklə 1 Mb. Pdf görüntüsü
|
İz a h lı m u ğ a m lü ğ ə ti KÜRD-OVŞARI. “Şur” köklü muğam. “Şur” dəstgahı kökündə zərbi muğam. F ikrət Ə m irovun bəstələdiyi eyni adlı m əşhur simfonik muğamda “Ovşarı” zərbli muğamı ilə yanaşı “M aani” (Osmanlı) zərbi m uğam ından da geniş istifadə edilm işdir. Əsər “Ş u r” simfonik muğamının ibtidai melodiyaları ilə tamamlanır ki, bu da hər iki əsər arasında gözəl tematik vəhdət yaratmış olur. KÜRD-ŞAHNAZ. “Şur” köklü muğam. KÜRDİ. Əsas etibarilə kamançada ifa olunan lirik xarakterli musiqi pyesi. “Bayatı-Kürd” kökündə olduğundan “Kürdi” adlandırılmışdır. 34 QAFQAZ HUMA YUNU. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan musiqi təcrübə sində mövcud olmuş “Humayun” muğamının bir növü. QANON. Ən qədim Azərbaycan dartımlı, simli musiqi alətlərindən biri. Qanon iki tərəfi müvazi olmayan dördbucaq (trapesiya) biçimdə emal edilir. Gövdəsinin üst dekası iki hissəyə ayrılır: çox qismi çinar ağacından yonulmuş nazik taxta ilə örtülür, açıq hissəsinin üzərinə isə dəri çəkilir. Taxta dekası üzərində ulduz şəklində üç böyük dəlik olur ki, bunlar dəri membranla birlikdə qanonun səs rezonansını artırır. Qanona hər səs üçün üç sim qoşulur. Cəmisi 72 simi olur. Qanonun diapazonu üç oktavadan böyükdür. QANUN. Simli musiqi aləti. Yaxın və Orta Şərqdə geniş yayılmışdır. Azər baycan şairləri Nizaminin, Füzulinin və b. əsərlərində bu alət haqqında məlumat verilmişdir. Qanun üzərində naxışlı üç resonator dəliyi olan düzbucaqlı trapesiya formalı yastı taxtaqutudan ibarətdir. Qanunun üzünün aşağı hissəsinə çəkilmiş dərinin üzərində xərək yerləşir. Xərəyin üstündən 24-25 üçləşdirilmiş sim keçir. Qanunun simləri barmaqlara taxılmış oymaqlara bənzər metal mizrablarla səsləndirilir. Diapazonu 3 oktava yarımdır. Qanunun incə, məlahətli səsi var. Azərbaycan Xalq Çalğı Alətləri ansamblının və orkestrinin tərkibinə daxildir. QARABAĞ MUĞAM MƏKTƏBİ. Qarabağ bölgəsinin mərkəzi olan Şuşa şəhərində təşəkkül tapmış və Qarabağda yaşayıb-yaradan xanəndələri, xalq çalğı alətləri ifaçılarını - sazəndələri, muğam ifaçılığı ənənələrini özündə cəmləşdirən məktəb. Qarabağ muğam ifaçılığı məktəbi məhz ayrı-ayrı görkəmli sənətkarların adı ilə bağlı olub, onların ifaçılıq üslubunu yaşadan və davamçıları tərəfindən nəsildən-nəslə ötürülən ənənələrdən yaranmışdır. Qarabağ muğam ifaçıları Azərbaycanın qədim
İz a h lı m u ğ a m lü ğ ə ti ;;
musiqi ənənələrinin inkişaf etdirilməsində böyük xidmət göstərmişlər. Xanəndələr və instrum ental ifaçılar ənənəvi şəkildə muğam ifaçılığı sənətinin incəliklərini, muğamları nəsildən-nəslə ötürərək böyük bir məktəb yaratmağa nail olmuşlar. Q arabağ sənətkarlarının neçə nəsli dəyişsə də, onların yaratdıqları ənənələr bu gün də muğam ifaçıları tərəfindən yaşadılmaqdadır. Bu baxımdan Qarabağın görkəmli muğam ustadları Hacı Hüsü, Əbdülbaği Z ülalov, C ab b ar Q aryağdıoğlu, Keçəçioğlu M əhəmm əd, İslam A bdullayev, Seyid Şuşinski, Xan Şuşinski və b. öz m əktəblərini yaratmışlar. Qarabağ musiqi mədəniyyəti tarixində tədris ocağı kimi “muğam məktəbi” ilk dəfə XIX əsrin ortalarında Xarrat Qulu tərəfindən yaradılmışdır (Bax: Xarrat Qulunun məktəbi). Xarrat Qulunun məktəbi Q arabağ muğam ifaçılığı məktəbinin inkişaf tarixində mühüm bir mərhələ olmuşdur. X arrat Qulunun vəfatından sonra Şuşada musiqi məktəbində muğamın tədrisi işini Kor Xəlifə adlı musiqiçi, daha sonra Molla İbrahim davam etdirərək yeni musiqiçilər nəslini yetişdirdilər. Şuşa məktəblərində də poeziyanın və musiqinin sirləri yeniyetmələrə gənc yaşlarından öyrədilirdi. Ona görə də muğamı və şeiri Qarabağın sənətkarları, xüsusən də xanəndələri və instrum ental muğam ifaçıları hələ uşaq yaşlarından dərindən bilirdilər. QARABAĞ MUĞAM MƏCLİSLƏRİ. Qarabağın muğam ifaçılığı sənətinin inkişafında XIX əsrdə fəaliyyət göstərən musiqi məclislərinin böyük və əhəmiyyətli rolu olmuşdur. Musiqi məclisləri ziyafətlərdən və toy şənliklərindən fərqlənirdi. Bu məclislərdə ədəbiyyata, rəssamlığa və musiqi sənətinə dair maraqlı söhbətlər aparılırdı. Burada şeir, musiqi və sənətin estetik problemləri ətraflı müzakirə olunurdu. Musiqi məclislərində birinci növbədə muğam ifaçılığına diqqət yetirilirdi. Muğam dəstgahları təkmilləşdirilir, müxtəlif şöbə və guşələrlə zənginləşdirilir, yeni yaradılan təsnif və rənglər səsləndirilirdi. Bəzən musiqi məclislərində muğamı bir neçə xanəndə oxuyar, muğam biliciləri onların haqqında rəylərini söyləyərdilər. Şuşa musiqi məclisinin rəhbəri olan Mir Möhsün Nəvvab xanəndə Hacı Hüsünün yaxından iştirakı ilə “Xanəndələr məclisi” təşkil etmişdi. Onun musiqi məclisi X arrat Qulunun musiqi məktəbindən və Xurşidbanu Natəvanın “Məclisi-üns”ündən sonra şəhərin mədəni həyatında müstəsna rol oynamışdır. Şuşa m usiqi m əclisləri m illi m usiqiçilərin, m uğam ifaçılarının yetişməsində müstəsna rol oynamış və Azərbaycan musiqisinin inkişafına təkan vermişdir. “QARABAĞ XANƏNDƏLƏRİ” . CD-albom. Qarabağ muğam ifaçılığı məktəbinin müxtəlif nəsillərinə aid 24 xanəndənin səsyazıları olan CD 36 disklərdən və çap olunmuş xanəndələrin həyat və yaradıcılığı ilə bağlı məlumat və fotoları əhatə edən 5 dildə (Azərb., ing., rus, alman, fransız) albom dan ibarətdir. Layihənin müəllifi və rəhbəri YUNESKO və İSESKO-nun xoşməramlı səfiri Mehriban xanım Əliyevadır. Layihənin k o o rd in a to ru T ariyel M əm m ədovdur. Layihədə A zərbaycan R espublikası D övlət Televiziya və Radio V erilişləri Şirkətinin, Azərbaycan Dövlət Musiqi Mədəniyyəti Muzeyinin, Azərbaycan Dövlət Səsyazmalar Arxivinin, S.M ümtaz adm a Azərbaycan Respublikası Ədəbiyyat və İncəsənət Dövlət Arxivinin, Üzeyir Hacıbəylinin Ev- Muzeyinin, Bülbülün Xatirə Muzeyinin fondlarından, F.Şuşinskinin, B.Mansurovun, X.Şuşinskinin şəxsi arxivlərindən istifadə olunmuşdur. Q arab ağ xanəndələrinin 1903-1912 illərə məxsus qram m ofon vallarındakı səs yazılarının rəqəmsal bərpası “Musiqi dünyası” jurnalının yaradıcı qrupu tərəfindən həyata keçirilmişdir. QARABAĞ ŞİKƏSTƏSİ. Segah muğam kökündə olan zərbi muğamlardan biri. Musiqi ölçüsü 2/4-dir. Dörd misradan ibarət hər bir bənddən sonra melodik cəhətdən müxtəlif olan araçalğı (instrumental epizod) ifa olunur. QATAR. 1 . Zil registrə (tonikası tarda ağ simin şah pərdəsi) əsaslanan kiçik bir muğam. Melodik cəhətdən “Mahur-Hindi” dəstgahmdakı “Əraq” şöbəsini xatırlatsa da, ondan müəyyən dərəcə fərqlənir; 2. Klassik musiqidə: “Şur” dəstgahında “Bəstə-Nigar” ilə “Qərai” arasında ifa olunan şöbə. QATAR-BAYATI. Kiçik həcmli muğam. “Q atar” muğamı ilə “Çoban B ayatı”sının intonasiyalarının birləşməsindən əmələ gəlmişdir. Bu muğam “Q atar” dan fərqli olaraq, “Çoban Bayatı”sı kadensiyaları ilə tamamlanır. QAVAL. Zərbli musiqi aləti. Eni 60-75 və diametri 350-450 mm (əvvəllərdə daha çox) olan sağanağa balıq dərisi çəkilir. Sağanağın içərisində xırda halqalar (əvvəllərdə çox xırda zınqırovlar) yerləşdirilir ki, çalğı vaxtı bunlar da səslənsin. Azərbaycanda ən qədim zamanlardan geniş intişar tapmış, qonşu ölkələrə də yayılmışdır. QAYNATMA. Xanəndənin ifasında müəyyən bir notun boğazda trel tər zində iti surətlə növbələnməsi. QƏMƏNGİZ. “ Dəşti” muğamı daxilində olan bir dəstgahın son şöbələrindən biri. QƏNA, QİNA. Oxuma (vokal), qənayi-rükban - karvan mahnısı, qənayi- к mütqan - sənətkar mahnısı. 37 İz a h lı m u ğ a m lü ğ ə ti Yüklə 1 Mb. Dostları ilə paylaş:
|