Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Folklor İnstitutu İzahli muğam lüĞƏTİ
Yüklə 1 Mb. Pdf görüntüsü
|
İz a h lı m u ğ a m lü ğ ə ti QƏRAİ. “Rast” muğam dəstgahında “Əraq” və “Pəncgah” dan sonra gələn şöbə. Muğamın zilindən bəminə - mayəyə doğru enmək “Qərai” şöbəsinə xasdır. “Rast” ailəsinə daxil olan digər muğam dəstgahlarında da eyni əhəmiyyətə malikdir. QƏRRƏ. Muğam guşəsi. QƏSİDƏ. Böyük həcmli musiqi - şeir forması. Məzmunundan asılı olaraq əsas etibarilə üç bitkin fəsilə bölünür: nəsib - təriflənən gözəl haqqında xatirə, vəsf - vüsal ümidi ilə gedilən yolun təsviri, qəsd - əsərin əsas hissəsi. B urada ya müəyyən bir şəxs alqışlanır, mədh edilir, ya da qəsidə müəllifinin öz keçmiş həyatındakı xoş günlər yad edilir. Məzmunu ilə əlaqədar olaraq hər fəslin özünə müvafiq musiqisi olur. QƏZƏL. Fortepiano müşayiəti ilə avaz üçün bəstələnən musiqili poetik əsər. Azərbaycan musiqi sənətində bu yeni janrın ilk klassik nümunəsi Ü.Hacıbəylinin Nizami Gəncəvinin sözlərinə bəstələdiyi “Sənsiz” və “Sevgili canan” qəzəlləridir. QOŞA QAFİYƏ. Dörd misradan (rübai) ibarət olan hər bəndə bir-iki söz əlavə etmək yolu ilə şeirin inkişafını təmin edən üsullardan biri. QOŞA-NAĞARA. Bir-birinə bağlı bir cüt nağaradan ibarət zərbli musiqi aləti. Nağaralar, adətən gildən (bişmiş palçıqdan) hazırlanır, üzərinə heyvan dərisi çəkilir və bir cüt kiçik çubuqla vurularaq səsləndirilir. QRAMMOFON (yun.: gramma - yazı + phone - səs). Qrammofon valına yazılm ış səsi m exaniki qu ru lu şlarla yenidən səsləndirən aparat. Qrammofon işləyən zaman fırlanan val üzərindəki spiral cığırda hərəkət edən qrammofon iynəsi ucunun mexaniki rəqsləri membrana ötürülür və oradan alınan səs rəqsləri ruporla gücləndirilir. Qrammofondan və xüsusilə onun yığcam variantı olan patefondan XX- ci əsrin ortalarına kimi istifadə edilmişdir. Sonralar daha təkmilləşmiş cihazlar - elektrik valoxudanı və elektrofon meydana gəlmişdir. QRAMMOFON VALI. Səthindəki spiral cığırlara səs yazılmış disk. Qram mofon valı sintetik materialdan hazırlanır, qrammofon, elektrofon və s. aparatlar vasitəsilə oxudulur. Monofonik (cığırında bir səs kanalı olan) və stereofonik (cığırında iki səs kanalı olan) növləri var. Beynəlxalq standartlarda diametrinə görə üç ölçüdə qəbul olunmuşdur: 17,5 sm (valın hər üzü 6 dəqiqə oxuyur); 25 sm (18 dəqiqə); 30 sm (28 dəqiqə). Mexaniki yazma və səsləndirmə prinsipi ilk dəfə fransız şairi, musiqiçisi və alimi Ş.Kro (1842-1888) tərəfindən kəşf edilmişdir.
XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində bir sıra ölkələrin səhmdar cəmiyyətləri tərəfindən qrammofon valları fabriki təşkil olunmuş və səsyazma sənayesi inkişaf etməyə başlamışdır. “Qrammofon”, “Sport- R ekord”, “Premyer-Rekord”, “Pate”, “Ekstrafon”, “Nogin zavodu” fəaliyyət göstərm işdir. 1901-1902-ci illərdən başlayaraq, Riqada “Qrammofon” ingilis səhmdar cəmiyyəti tərəfindən məşhur Azərbaycan xanəndələrindən Cabbar Qaryağdıoğlu, Keçəçioğlu Məhəmməd, Məşədi Məmməd Fərzəliyev, islam Abdullayev, Əbdülbaği Zülalov, Məcid Behbudov, Seyid Mirbabayev, Ələsgər Abdullayev və başqalarının səsi yazılmış qrammofon valları buraxılmışdır. 1908-1912-ci illərdə Cabbar Qaryağdıoğlu, Qurban Primov və Saşa Oqanezaşvilidən ibarət trio Varşavada bir neçə dəfə qastrol səfərlərində olarkən “ Sport-Rekord” firması onların çıxışlarını qrammofon vallarına yazmışdır. 1916-cı ildə Kiyevdəki “Ekstrafon” şirkəti Üzeyir Hacıbəylinin “Leyli və M əcnun” operasını vala yazmışdır. 1957-ci ildə yaranan “M elo d iy a” firm ası da keçmiş Sovet İttifa q ın d a böyük tirajla qram m ofon v alları istehsal etm işdir. Bu firm ada A zərbaycan bəstəkarlarının əsərləri ilə yanaşı, bir çox görkəmli ifaçıların da səsyazıları kütləvi tirajla buraxılmışdır. Azərbaycan bəstəkarlarından Q.Qarayevin, F.Əmirovun əsərləri ABŞ-da, YUNESKO xətti ilə tarzən Bəhram Mansurovun ifasında Azərbaycan muğamları Hollandiyada qrammofon valına yazılmışdır.
İz a h lı m u ğ a m lü , LAD. M üxtəlif yüksəklikdə yerləşən səslərin bir-birinə tərəf meyil edərək, eyni zamanda bir sabit səs - tonika ətrafında birləşməsi; o cümlədən, həmin səsdən qurulan interval və ya akkord (adətən tonika üşsəslisi) ətrafında cəmlənməsi. Ladı əmələ gətirən səslər pillə adlanır və tonikadan (I pillə) başlayaraq, yuxarıya doğru artan sıra ilə rum rəqəmləri ilə işarə olunur. Ladın hər bir pilləsi müəyyən funksiya (vəzifə) daşıyır. Ladlar bir-birindən səs sırasının quruluşuna görə fərqlənir, yəni səslər arasındakı intervalın kəmiyyəti və keyfiyyəti, həmçinin ayrı-ayrı pillələr arasındakı qarşılıqlı münasibət ladın səs sırasının quruluşunu müəyyən edən amildir. Bu, ladın quruluş formulu adlanır. Hər bir lad özünəməxsus adla adlandırılır. LADTONALLIQ. Eyni vaxtda ladın və onun tonikasının (mayəsinin) təyin olunması. Məs., C-dur; lya minor; do rast, sol şur və s. LAL BARMAQ. Simli musiqi alətlərində mizrabın və ya yayın iştirakı olma dan simin səsləndirilməsi. LAL PƏRDƏ. Simli musiqi alətlərinin qoluna çəkilmiş əsas pərdələrin arasın dakı əlavə pərdələr. LƏHN (ər.) - səs, səda, motiv, ton, melodiya. Ləhn bir-biri ilə mehriban münasibətdə olmaq sayəsində yaradılan xoş təranədir. LtRlK, LİRİKA (yun .: lira sözündən). Bədii ədəbiyyatın üç növündən (epik, lirika, dramatik) biridir. Lirikada qəhrəmanın daxili aləmi, fərdi hiss - həyəcanları əks olunur. Musiqidə əsas lirik janrlar romans, mahnı, instrumental miniatürdür. Lirik opera, lirik kantata və simfoniyalar da olur. 40 MAANİ. “Şur” kökündə zərbi muğam. M AHUR. A zərbaycan klassik musiqisində “M ahur”, “Şur”, “Əşiran”, “Dilkəş”, “Dügah”, “Zəng-Şötör”, “Hicaz”, “Mavərrənnəhr”, “Şahnaz”, “Hacı Yuni”. M A H U R -H İN D İ. Muğam dəstgahı. “R a st” muğam ailəsinə daxildir. Məcmusu: “Bərdaşt”, “Mayəyi-Mahur”,“Üşşaq”, “Hüseyni”, “Vilayəti”, “Şikəsteyi-fars”, “Əraq”, “Qərai” şöbə və guşələrindən ibarətdir.“Mahur- hindi” şöbə tərkibinə görə “Rast” muğamına uyğun olsa da, xarakterinə görə fərqlənir və coşğun, əzəmətli, ehtiraslı səslənməyə malik guşələr üzərində qurulur. MAHURİ-MÜHƏYYƏR (ər.: mühəyyər, heyrətə gətirən). Muğam guşə si. “M ahur” muğamında “Əraq” şöbəsindən sonra ifa olunub. МАКАМ (ər.: məkan, yer). Yaxın və Orta Şərq xalqlarının şifahi ənənəli professional m usiqisinin əsasını təşkil edən sistem. Şərq musiqi mədəniyyətində “m akam ” termini bir neçə məna daşıyır: sarayda musiqiçinin çıxışı üçün ayrılan yer, pərdə, simli musiqi alətinin qrifində barmağın tutduğu mövqe, səs-strukturu, modus, məqam səs sırası, melodiya tipi, melodik model, musiqinin inkişaf prinsipi, universal variasiya prinsipi və ya monodiyanın inkişafı, janr, improvizasiya modeli, bədii yaradıcılıq qanunları. МАКОМ. Özbəkistan və Tacikistan xalqlarında şifahi ənənəli professional musiqi anlayışı. Makom termini bir neçə məna kəsb edir. Xüsusi fəlsəfi, sosial-etik və ya lirik-psixoloji konsepsiyanı təmsil edən melodiya - model. 12 lad, var : “Üşşaq”, “Navo”, “Busəlik” (Əbu Səlik), “Rast”, “İrok”, , “İsfahan”, “Zirəfkənd”, “Buzurq”, “Zəngulə”, “Rəhəvi”, “Hüseyni”, 1 41 İz a h lı m u ğ a m lü ğ ə ti Yüklə 1 Mb. Dostları ilə paylaş:
|