Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Folklor İnstitutu İzahli muğam lüĞƏTİ
Yüklə 1 Mb. Pdf görüntüsü
|
İz a h lı m u ğ a m 1щ • •
İFAÇI. Dirijor, müğənni, pianoçu, skripkaçı və digər musiqi çilərə verilən ad. Bu adı daşıyanlar musiqi əsərlərini ifa edərək, bəstəkarın öz əsəri ilə dinləyicilərə çatdırmaq istədiyi əhvali-ruhiyyəni, ideya və düşüncələri əks etdirirlər. İQA. Ərəb musiqi səslərinin müəyyən nizam və qaydaya uyğun növbələnməsi. İqa musiqinin təşəkkülünü təmin edən əsas ifadə vasitələrindən biridir. Melodiyanın ən kiçik ifadəli rüşeymi olan hər bir musiqi cümləsi, hər bir m usiqi intonasiyası öz daxilində m ütləq müəyyən uyğunluq, mütənasiblik və müntəzəmliyə malik olmalıdır ki, bunu da vaxt, zaman ərzində təmin edən iqadır. İM PROVİZASİYA (iti.: improvisazione, lat.: improvisus - qəfildən, göz lənilmədən, qeyri-müntəsir). Bir havanın ifa olunaraq inkişaf etdirilməsi, zənginləşdirilməsi. Bu, xalq musiqi yaradıcılığının əsas xüsusiyyətidir. Professional musiqidə improvizasiya sənətinin geniş yayıldığı dövrlərdə bəstəkarlar verilən melodiyanı improvizə edərək, virtuoz xarakterli pyeslər yaratmışlar. Muğam sənətində improvizasiya əsas rol oynayır. İNSTRUMENTAL MUĞAM. Muğamın hər hansı bir alətdə (tar, kaman ça, ud, qanun, balaban və s.) solo ifası ilə bağlı meydana gəlmiş növü. M uğam ın in stru m en tal ifası h a q q ın d a m əlu m atlara o rta əsr mənbələrində rast gəlinir. Böyük alim, musiqişünas Səfıəddin Urməvinin virtuoz ud ifaçısı olduğu məlumdur. Bununla belə, ifaçılıq təcrübəsində instrumental muğamların tətbiqi XIX əsrdə yaşayıb yaratmış böyük tarzən, Azərbaycan tarının yaradıcısı kimi tarixə düşmüş Mirzə Sadıq Əsəd oğlunun adı ilə əlaqələndirilir. 30 İNTONASİYA (lat.: intonare - ucadan söyləmək, bərkdən danışmaq). Musiqi əsərinin ifaçı tərəfindən səsləndirilən zaman müstəqil ifadə əhəmiyyətinə malik ən kiçik hissəciyi; Musiqinin hərəkət prosesində səslərin yüksəklik münasibəti; Oxuma və çalma zamanı musiqi səslərinin ifaçılıq keyfiyyəti; intonasiya musiqi səslərinin düzgün və ya xaric ifası; sabit intonasiya və ya qeyri-sabit intonasiya; Melodik ibarə - motivə bərabər qurum. İSFAHAN (İsfahani). Yaxın və Orta Şərq xalqları klassik musiqisinin əsasını təşkil edən 12 muğamdan biri.
İz a h lı m u ğ a m lü _ • • •
KABlLİ. “Mahur-Hindi” kökündə zərbli muğam (bax: Heyratı). KAMAN (iti.: arco). Azərbaycan zərbli musiqi aləti. Simli alətlərdə səsçıxarma vasitəsi kimi simlər üzərində sürüşdürülür. KAMANÇA. Simli musiqi aləti. Çanağı kürəvi, qolu pərdəsiz, membranası (üzü) balıq dərisindən, ya da qaramal ciyərinin pərdəsindən çəkilir. Ağac çubuğa (yay) bağlanmış bir çəngə at tükünün tutamı simləri səsləndirir. Kamança əvvəllər 3 simli olmuş, hazırda 4 simlidir. Kamança ən qədim Azərbaycan musiqi alətlərindən biridir. KAMİL. Klassik Şərq musiqisində çox təsadüf edilən bəhrlərdən biri. KAMİLEŞİTMƏ (qabiliyyəti; iti.: absolutus - mükəmməl). Eşitməklə müəy- yənetmə və səsin dəqiq yüksəkliyini özün üçün təyinetmə qabiliyyəti. Kamileşitmənin mövcudluğu musiqiçi üçün vacib deyil, lakin, adətən, onun professional inkişafına kömək edir. KAR. Qədim musiqi kitablarının bəzisində dəstgahlar tərkibinə daxil olan guşələrin adı. Musiqidən bəhs edilən başqa risalələrdə də kar sözünə təsadüf edilir. Övliya Çələbi öz “Səyahətnamə”sində xanəndə dərviş Ömər Gülşəninin nəğməkarlıq sənətini alqışlayaraq yazır ki, o, “Segah” məqamında nə qədər “Kar”, “Nəqş”, “Səvt”, “Zikr”, “Zəcəl”, “Təsnifat”, “Qollar”, “Şərqiyyat”, “Ərəsəfıyyat” varsa, hamısını böyük məharətlə ifa edirdi. KEREŞMƏ. İran musiqisində “M ahur” və “Çahargah” dəstgahının başlanğı cında ifa olunan kiçik guşə. 32 KEY-XOSROVANİ. Muğamın şöbələrindən biri. KEŞİŞOĞLU. Zərbi muğamlarda (“Maani-Osmanlı”) melodiyaların pərdə- pərdə zilə qaldırılması ilə əlaqədar olaraq ifa olunan guşə. KƏRƏMİ. Ənənəvi aşıq havası.’’Əsli və Kərəm” dastanı ilə bağlıdır. Xanən dəlik təcrübəsində zərbi muğam kimi ifa olunur, “Bayatı-Qacar” və ya “Segah” köklüdür. KƏRIM-ABADİ. “Çahargah” muğamının “Mənsuriyyə”dən əvvəldə olan şöbəsi. KƏRKÜKİ. Azərbaycan klassik musiqisində “Rast”, “Çahargah” və “Nəva” dəstgahlarının tərkibində olan əsas şöbələrdən biri. KƏSMƏ ŞİKƏSTƏ. Azərbaycan zərbi muğamı. İnstrumental müşayiət zamanı bəzi musiqi cümlələri bir növ qırıq-qırıq ifa olunduğundan kəsmə adlandırılmışdır. Melodik cəhətdən şikəstənin başqa növlərindən az da olsa, fərqlənir. Vokal hissəsi olduqca lirik səslənir. KOOS. Azərbaycan zərbli musiqi aləti. KLASSİK (lat.: classicus - nümunəvi). Əsərləri, fikirləri istənilən zaman kəsiyində aktual olan şəxsiyyətlər nəzərdə tutulur. Geniş mənada: ümumxalq şöhrəti, nüfuzu qazanmış, mədəniyyət və elm xəzinəsini zənginləşdirən əsərlər yaratmış yazıçı, rəssam, musiqiçi, alim. Bu söz bədii əsərlərə də şamil edilir. KÖK. Pillələrin tezliyə görə nisbəti. Riyazi kəmiyyətlərlə göstərilir. 12 səsli bərabər temperasiyalı kök qəbul olunmuşdur. Səs ucalığı etalonu olan kamertonun köklənmə tezliyi. Musiqi alətlərində geniş mənada səsdüzümü, dar mənada açıq simlərin interval nisbəti, nəfəsli musiqi alətlərinin qəbul olunmuş not yazısı ilə real səslənməsinin ucalıq nisbəti kimi başa düşülür. Azərbaycan musiqisində muğamların əsasını təşkil edən məqamlar müəyyən kökdə verilir. Başqa sözlə desək, hər bir muğam özünəməxsus kökdə ifa olunur. KULMİNASİYA (lat.: culmen - zirvə). Musiqi əsərində və ya onun nisbətən tam am lanm ış hissəsində inkişafın yüksək nöqtəsi, zirvəsidir. Kulminasiyanın yaranmasında bütün musiqi ifadə vasitələri iştirak edir və bu, dinamikanın, ştrixin dəyişməsi, diapazonun yüksəlməsi və s. vasitələrlə əldə edilir. Muğam - dəstgahlarda musiqi tədricən inkişaf etdirilərək kulminasiyaya - zilə çatdırılır.
Yüklə 1 Mb. Dostları ilə paylaş:
|