Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Folklor İnstitutu İzahli muğam lüĞƏTİ
Yüklə 1 Mb. Pdf görüntüsü
|
İz a h lı m u ğ a m lü ğ ə ti HUMA YUN MUĞAMININ NOT YAZILARI. Humayun muğamını instru mental şəkildə N. Məmmədov tarzən Əhməd Bakıxanovun ifasından (1962), A.Əsədullayev tarzən Elxan Mirzəfərovun ifasından (2003) nota yazmışdır. Bu muğam əsasında bəstəkarlar müxtəlif janrlı əsərlər, o cümlədən Tofiq Bakıxanov “Humayun” simfonik muğamını yaratmışdır. HÜSEYNİ. Yaxın Şərq xalqları musiqisinin 12 əsas muğamından on birincisi, “Rast” və “Mahur-Hindi” dəstgahlarında “Üşşaq” ilə “Vilayəti” şöbələri arasında oxunan şöbə. HÜZZAN. “Segah” dəstgahında “Məğlub” ilə “Hasar” şöbələri arasında və “Çahargah” dəstgahında “Həzin” ilə “Hodi” şöbələri arasında ifa olunan kiçik muğam guşəsi. 26 • • •
XALQ M USİQİ ALƏTLƏRİ. Xalq tərəfindən yaradılan və xalq məişətində geniş yayılmış musiqi alətləri. Həm xalq ifaçılığmda, həm professional musiqidə istifadə olunur; həm də musiqi həvəskarları tərəfindən çalınır. Xalq musiqi alətləri səsləndirmə və quruluşuna görə simli, nəfəsli və zərb alətlərinə bölünür. Azərbaycan xalq musiqi alətləri: simli - tar, saz, ud, qanun, kamança və s.; nəfəsli - zurna, balaban, ney, tütək və s.; zərb alətləri - nağara, qoşa nağara, dəf, qaval və s. XALQ M AHNISI. Vokal musiqi janrı. Xalq mahnıları qədim dövrlərdən bəri yaranaraq, şifahi surətdə - yaddaş vasitəsilə nəsildən-nəslə keçmiş və təkmilləşərək, dəyişilərək müxtəlif variantlarda müasir dövrə gəlib çatmışdır. Xalq mahnılarının sözlərinin və musiqisinin müəllifləri, əsasən məlum deyil. Çox zaman bu mahnılar insanların hiss və duyğularının ifadəsi olaraq yaranır. Xalq m ahnısı xalqın arzu və düşüncələrini, onun dünyagörüşünü, həyat tərzini və məişətini, əmək prosesini, adət və ənənələrini, mərasimlərini əks etdirir. N övləri: Əmək m ahnıları - əkinçiliklə, m aldarlıqla, sağıcılıqla, xalçaçılıqla və digər xalq sənət növləri ilə bağlı mahnılar. Mərasim mahnıları - mövsüm (təqvim) mərasimləri ilə (məsələn, Novruz mərasimləri, toy və matəm mərasimləri ilə) bağlı mahnılar. Məişət m ahnıları - beşik m ahnıları: (laylay, ninni, oxşama), uşaq mahnıları, lirik mahnılar, yumoristik və satirik mahnılar. Tarixi mahnılar - xalq qəhrəmanları və tarixi hadisələrlə bağlı mahnılar. XANƏNDƏ. Bu ad, adətən, muğamat sənətinə kamil surətdə yiyələnmiş nəğməkara aid edilir. Bir qayda olaraq o, xanəndə-sazəndə dəstəsində (üçlük ansamblında) həm də dəfçi vəzifəsini daşıyır.
İz a h lı m u ğ a m lü ğ ə ti XANƏNDƏ VƏ SAZƏNDƏ DƏSTƏSİ. Şifahi ənənəli professional musiqi nin - muğamın yaradıcıları və ifaçıları olan peşəkar sənətkarlar. M uğam lar xanəndələr və xalq çalğı alətləri ifaçıları tərəfindən ifa olunaraq yaradılır. Xanəndə və sazəndələr - xalq çalğı alətləri ifaçıları muğam sənətinin ənənələrini sədaqətlə qoruyaraq sonrakı nəsillərə ötürməklə yanaşı, həm də onları inkişaf etdirir, zənginləşdirirlər. (Bax: M uğam, muğam ansam blı, muğam üçlüyü). Ü.Hacıbəyli yazırdı: “Xanəndə və sazəndə dəstəsi əksər ovqat üç nəfərdən ibarət olar ki, onlardan biri oxuyar, təğənni edər, digəri tar və üçüncüsü isə kamança çalar. Bu dəstənin əhli b ü tü n m uğam və dəstgahları lazım ınca bilməlidirlər; baxüsus xanəndə bir çox şeir, qəzəl və təsniflər hifzində saxlamalıdır. Tarçalan dəxi dəstgahların yollarını yaxşıca bilməlidir ki, xanəndəyə “rəhbər”lik etsin, yəni xanəndə bir guşəni oxuduqdan sonra onun dalınca gələn guşəni çalıb xanəndəni qızışdırsın, kamançaçı isə əksərən tarçalanm dalınca gedir. Xanəndə gözəl səsə malik olub, ustadanə təğənni etməkdən əlavə bir də zərb alətindən olan qavalı da ustalıqla çala bilməyə borcludur ki, rəng və təsniflərə keçdikdə bəhr tuta bilsin”. XARİC (oxumaq, çalmaq). Pərdəyə dəqiq surətdə düşə bilməmək nəticəsində istənilən səsi lazım gəldiyindən artıq dərəcədə ya zil, ya da bəm oxumaq (çalmaq). Xaric oxumaq çox zaman nəğməkarın eşitmə qabiliyyətinin zəif olması, ya da avazın düzgün qurulmaması nəticəsində baş verir. XARİC SEGAH. Mayəsi “O rta Segah” mayəsindən bir kvarta aşağı olan muğam. XARRAT QULUNUN MƏKTƏBİ. Qarabağ muğam ifaçılığı sənətinin tari xində mühüm rolu olmuş muğam bilicisi X arrat Qulunun yaratdığı muğam tədrisi ocağı. XIX əsrin ortalarında fəaliyyət göstərən bu məktəb, əsasən, dini məqsədlərə xidmət etmişdir. X arrat Qulu dini mərasimlərdə (məhərrəmlik təziyəsində) iştirak etmək üçün gözəl səsi olan gəncləri öz məktəbinə cəlb edir, onlara muğamatı və oxumaq qaydalarını öyrədirdi. İnkar olunmaz bir faktdır ki, bu məktəb sonradan muğam tədris edən musiqi məktəblərinin təşkilində nümunə olmuşdur. X arrat Qulunun musiqi məktəbi dinə xidmət etsə də, Azərbaycan muğam sənətinin inkişafında mühüm rol oynamış, bir sıra ustad sənətkarların yetişməsinə səbəb olmuşdur. Qarabağın ən görkəmli xanəndələri Hacı Hüsü, Məşədi İsi, Dəli İsmayıl, Şahnaz Abbas, Əbdülbağı Zülalov (B ülbülcan), K eştazlı H əşim , K eçəçioğlu M əhəm m əd, C abbar Qaryağdıoğlu və məşhur tarzən Sadıqcan həmin məktəbin yetirmələridir. Beləliklə, X arrat Q ulunun m əktəbinə Q arab ağ muğam ifaçılığı məktəbinin inkişaf tarixində mühüm bir mərhələ kimi baxmaq olar. Xarrat Qulunun vəfatından sonra Şuşada musiqi məktəbində muğamın 28 tədrisi işini Kor Xəlifə adlı musiqiçi, daha sonra Molla İbrahim davam etdirərək yeni musiqiçilər nəslini yetişdirdi. XAVƏRAN. 1. “R ast” dəstgahında “Xocəstə” ilə “Ə raq” şöbələri arasın dakı guşə; “Bayatı-Şiraz” dəstgahında “Bayatı-İsfahan” ilə “Üzzal” arasındakı şöbə; İran musiqisində: “M ahur” dəstgahında “Xarəzmi” ilə “Nişanpurək” arasında yerləşən şöbə. XOCƏSTƏ (f.: bəxtiyar, uğurlu, mübarək). “R ast” və “M ahur” dəstgah- la rın d a “V ila y əti” şöbəsindən so n ra gələn, m elodik cəhətdən m uğam lardakı “Şikəsteyi-Fars” adlı mərkəz şöbənin eyni olan və muğamat kökündə dominanta (beşinci pillə) mövqeyini tutan mühüm bir şöbə. XUN. Tar muğam ifaçılığında çalğı üsulu. Tarzənin vurduğu mizrablardan sonra tarın qolunun geriyə dartılması və ya silkələndirilməsi sayəsində səsin titrəyişinin uzadılmasından ibarətdir. Bunun nəticəsində muğam musiqisində gözəl bədii effekt yaradılır, musiqinin təsirliliyi artırılır. İnstrumental muğam ifaçılığında bu üsuldan geniş istifadə olunur. 29 İz a h lı m u ğ a m lü ğ ə ti Yüklə 1 Mb. Dostları ilə paylaş:
|