Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Folklor İnstitutu İzahli muğam lüĞƏTİ
Yüklə 1 Mb. Pdf görüntüsü
|
İz a h lı m u ğ a m lü ğ ə ti Do “Rast” məqamının səssırası. RAST MUĞAM AİLƏSİ. A zərbaycan m usiqisində “R ast” məqamında qurulan muğamlar “Rast muğam ailəsi” əmələ gətirir: “Mahur-Hindi”, “O rta-M ah u r” , “ B ayatı-Q acar”, “D ü g ah ” . Bu m uğam lar musiqi məzmunu baxım ından bir-birinə uyğundur, bununla belə xarakter cəhətdən, tərkib hissələrinə və tonallığına görə bir-birindən fərqlənirlər. RAST MUĞAMININ NOT YAZILARI. “Rast” muğamı bir neçə dəfə müxtə lif ifalard an n o ta salınm ışdır. M .M aqom ayev tərəfindən tarzən Q .Prim ovun ifasından (1928, əlyazm a), N iyazi xanəndə Cabbar Q ary ağ d ıo ğ lu n u n ifasın d an (1935, əlyazm a), T.Q uliyev tarzən M . M ansurovun ifasından (Bakı, 1936), xanəndə Zülfi Adıgözəlov və tarzən Qurban Primovun ifasından (əlyazma, bir hissəsi V.Belyayevin “O muzıkalnom folklore i drevney pismennosti” - “Musiqi folkloru və qədim yazılar haqqında” (Moskva, 1971) kitabında nəşr olunmuşdur), N. Məmmədov Əhməd Bakıxanovun ifasından (Bakı, 1963), xanəndə H acıbaba H üseynovun və tarzən B əhram M ansurovun ifasından (Moskva, 1978), A.Əsədullayev tarzən Elxan Mərzəfərovun ifasından (B akı, 2005) n o ta yazm ışdır. B əstək ar y arad ıcılığ ın d a “R a st” muğamından geniş istifadə olunmuşdur. Bu muğam-dəstgah əsasında Niyazi “Rast” simfonik muğamını bəstələmişdir (1949). RAST-PƏNCGAH. Azərbaycan musiqisində “R ast” muğamının ikinci adı. Bu muğam İran musiqisində əsas dəstgahlardan biridir. RAVƏNDİ. Müasir Şərq musiqisində “R ast” və “Humayun” dəstgahlarında muğam şöbəsi. REPERTUAR (lat. repertorium - siyahı). Hər hansı ifaçı, yaxud ifaçı qrupu, teatr truppası tərəfindən ifa olunan əsərlərin toplusu. RƏCƏZ (ərcuzə). 1. “Çahargah” dəstgahının sonunda olan zərbli muğam, “Mənsuriyyə”dən əvvəl ifa edilən şöbə; 2. Orta əsr musiqisində cəngavərlər fəxriyyəsini ifadə edən mahnılar üçün ən münasib bəhr. RƏHAB. Qədim m ənbələrə əsasən A zərbaycan m usiqisində “R ah ab ” , “H um ayun”, “T ərkib” , “Ü zzal”, “B ayatı-T ürk”, “Bayatı-Q acar”, “Zəmin- Xara”,”Mavərənnəhr”, “Bal-Kəbutər”, “Hicaz”, ’’Bağdadi”, “Şahnaz”, “Azərbaycan”, “Oraq”, “Əşiran”, “Zəng-Şötör”, “Osmani”,
“Bayatı- K ürd”, “Bayatı-Şiraz”, “Hacı Yuni”, “Sarənc”, “Şüştər”, “Məsnəvi-Səqil” və “Suzi-Güdaz” şöbə və guşələrindən ibarət dəstgah. RƏMƏL. Əruz bəhri. Bir çox növü var. Bu növlər özlüyündə müəyyən təqsimat daxilində qruplaşdırılır. Burada səslərin “ hərəkat” və “sekunat” cəhətincə təvazön (müvazinət) və tənasibi əsas rol oynayır. Ərəb-İran klassik musiqisində rəməl bəhri rəməl-xəfıf və rəməl-səqil təqsimlərinə ayrılır. Bunlardan rəməl-səqil iki şəkildə olur: a) fəilatün təfiləsinin dörd dəfə təkrarlanmasından əmələ gələn bəhr; b) fəilatün-fəilün-məfulün-məfulün-fəilün təfilələrinin ardıcıl birləş məsindən düzələn bəhr. Azərbaycan musiqisində də rəməl bəhri ən çox işlənən ölçülərdən biridir. RƏNG. Azərbaycan şifahi ənənəli professional musiqisində instrumental musiqi janrı. Dəqiq metro-ritmik ölçülü, rəngarəng melodik quruluşlu musiqi məzmununa malikdir. Rənglər həm müstəqil pyeslər kimi, həm də muğam dəstgahının tərkibində ifa olunur. RUBƏND. XIX əsr Azərbaycan musiqisində “Çahargah” dəstgahının son şöbələrindən biri olub. RUH-ÜL-ƏRVAH. “D ügah” dəstgahında ilk şöbə. “Şur”da “Simayi- Şəms”in ikinci nəfəsi. RÜBAB (rebab). Simli dartımlı musiqi aləti. Vaxtilə bütün Yaxın Şərq xalq larının musiqi məişətində geniş istifadə olunmuşdur. Hazırda başlıca olaraq Orta Asiya xalqlarının çalğıçıları tərəfindən daha çox işlənir. Rübabın bir çox növləri var. Hər növ intişar tapdığı yerin adı ilə adlanır. Məs.: tacik rübabı, qaşqar rübabı, əfqan rübabı və s. Bəzən tamamilə eyni növdə və eyni konstruksiyada olan rübab başqa-başqa adlar daşıyır. Rübabın əsas olaraq üç simi var, lakin rezonans vermək üçün çox zaman ona əlavə bir neçə sim də qoşulur. Rübab simləri qaramal buynuzundan hazırlanan kiçik mizrabla səsləndirilir.
İz a h lı m u ğ a m
/и , 'Ъ SANTUR. Simli, zərbli musiqi aləti. SARƏNC. “Şur” dəstgahında “Hicaz” ilə “Nişibi-Fəraz” arasında yerləşən şöbə.
SAZƏNDƏ. Musiqiçi, musiqi alətində çalan, çalğıçı. SEGAH MUĞAMI. Yaxın və Orta Şərq xalqları musiqisində 24 muğam şöbəsindən biri. Azərbaycanda geniş yayılmış muğamlardan biri. Muğam sənətində “Segah”ın bir neçə variantı mövcuddur: “Zabul Segah”, “Xaric Segah”, “Mirzə Hüseyn Segahı” . SEGAH MUĞAM AİLƏSİ. Azərbaycan musiqisində “ Segah” ən geniş yayılmış və sanballı dəstgahlardandır. Azərbaycanda “Segah”ın bir neçə variantı mövcuddur: “O rta Segah” , “Xaric Segah”, “Mirzə Hüseyn Segahı”, “Zabul Segah”, “Haşım Segah” . Qədim qrammofon vallarında xanəndə İslam Abdullayevin oxuduğu “Yetim Segahı” variantına da rast gəlinir. Ümumiyyətlə, İ.Abdullayev bu muğamın ən mahir ifaçısı olduğuna görə ona xalq arasında “Segah İslam” deyilmişdir. Onun repertuarında “Segah”ın bütün variantları səslənmişdir. “Segah” ailəsinə aid bütün muğamlar bir-birindən tonallıq (kök) etibarilə fərqlənir və “Segah” m uğam ı inkişaf edərək özünəm əxsus tonallıq sistemi yaratmışdır: “Xaric Segah” si (kiçik oktava) mayəli, “Orta Segah” mi (I oktava) mayəli, “Zabul Segah” mi (kiçik oktava) mayəli, “Mirzə Hüseyn
Segahı” lya (I oktava) mayəli, “Yetim Segah” - re (I oktava) mayəli, “Haşım Segahı” - sol (I oktava) mayəli “Segah” məqam tonallığında qurulur. “Segah”ın variantları özünəxas xarakteri, səslənməsi, yozumu, istinad pillələrinin dəyişilməsi ilə fərqləndiyinə görə onların dinləyiciyə bağışladığı təsir müxtəlif olur. SEGAH MUĞAMININ NOT YAZILARI. “Segah” ailəsinə aid muğam la rd a n “ Segah Z ab u l” b əstək a rlar tərəfindən nota alınm ışdır. M.Mansurovun ifasından “Zabul” muğamını T.Quliyev notlaşdırmışdır (1936), “Segah Zabul” instrumental muğamı N .Məmmədov tərəfindən Ə .B akıxanovun ifasından (1965), A .Ə sədullayev tərəfindən E .M irzəfərovun ifasından (2006) n o ta salınm ışdır. Bəstəkar yaradıcılığında da bu muğama çox müraciət olunur. V.Adıgözəlov bu muğam əsasında “Segah simfoniyası”nı (2005) yaratmışdır. SETAR. Üç simli qədim musiqi aləti. SƏLMƏK. l .”Şur” dəstgahında “Dəşti” ilə “Muyə” arasında yerləşən şöbə; 2. Şərq musiqisində: “Şur” dəstgahında “Gəraylı” və “Molla Nazi” guşələri arasındakı şöbə olub. SƏMAYİ-ŞƏMS. “Şur” dəstgahına mənsub zərbi muğam. Bir qayda ola raq “Zəmin-Xara” şöbəsindən, ya da “Şikəsteyi-Fars”dan sonra (“Hicaz” şöbəsindən əvvəl) ifa olunur. SƏNC. Yeddi simli musiqi aləti. SƏS. 1.Musiqi fakturasmı təşkil edən hər bir melodik xətt. 2. Müğənni səsi. SİMFONİK MUĞAM. Azərbaycan musiqisinin bir janrı. 1948-ci ildə bəstə kar Fikrət Əmirov tərəfindən yaradılmışdır. F.Əmirovun muğamların musiqi materialına və kompozisiya xüsusiyyətlərinə əsaslanaraq yazdığı “Şur” və “Kürd Ovşarı” simfonik əsərləri ilə Azərbaycan simfonik musiqisində bu janrın bünövrəsi qoyulmuşdur. Janrın əsas xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, burada muğam dəstgahına xas tədrici və ardıcıl yüksəlmə və inkişaf prinsipi, onun kompozisiya quruluşu, dramaturji hərəkət xətti saxlanılmış, eyni zamanda, muğam melodiyalarının inkişafında simfonik işləmə, rəngarəng orkestrləşdirmə üsulları tətbiq olunmuşdur. Bir çox Azərbaycan bəstəkarları bu janra müraciət etmişlər. Niyazi “R ast”, S.Ələsgərov “Bayatı-Şiraz”, F.Əmirov “Gülüstan Bayatı- Şiraz”, T.Bakıxanov “H umayun”, “N əva”, “R ahab” və s. simfonik muğamlarını yaratmışlar. 61 İz a h lı m u ğ a m lü ğ ə ti Yüklə 1 Mb. Dostları ilə paylaş:
|