Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Folklor İnstitutu İzahli muğam lüĞƏTİ
Yüklə 1 Mb. Pdf görüntüsü
|
İz a h lı m u ğ a m lü ğ ə ti sənətkarların yaradıcılıq məhsulu olan muğam dəstgahları, kiçik formalı muğamlar, zərbi muğamlar, təsnif və rəng kimi janrlar nəzərdə tutulur. Bu janrların təşəkkülündə, formalaşmasında və inkişafında xanəndə və sazəndələrin böyük rolu vardır. Xanəndə və sazəndələr üçün möhkəm məqam sisteminə əsaslanan m uğam-dəstgahlar ən yüksək yaradıcı təfəkkürün məhsulu sayılır. Muğam sənətində tələb olunan qanunlar çərçivəsində ifaçı parlaq istedadı, zəngin təxəyyülü, gözəl zövqü sayəsində yeni ənənələr, orijinal üslublar, məktəblər yaradırlar. Ənənəvi professional musiqi sənətinin mühüm amillərindən biri şifahilik xüsusiyyətinə malik olması, yəni onun şifahi şəkildə, yaddaş vasitəsilə ustaddan şagirdə, bir ifaçıdan digərinə ötürülməsindən ibarətdir. Ənənəvi professional musiqi ifaçıları solo şəklində çalıb oxuyurlar, belə ifa tərzi muğam sənətinin inkişafında şifahi ənənənin əhəmiyyətini qabarıq göstərir. Solo ifa zamanı xanəndə və ya sazəndə əsrlərdən bəri qorunub saxlanılan muğam sənətinin ümumi qanunlarına riayət etməklə yanaşı, improvizə etm ək bacarığı sayəsində onun şəxsi, fərdi yaradıcılıq tapıntıları da üzə çıxır. ŞİKƏSTEYİ-FARS. Bir çox muğam (“Şur”, “Segah”, “Rahab” və s.) kökü nün beşinci pilləsində qurulan mərkəz şöbə. ŞİKƏSTƏ (hərfi mənası: sınıq, qırılmış, məğlub edilmiş). 1. “Segah” məqamında zərbli muğam. Ölçüsü 2/4 - dür. Bir çox növləri var: “ Qarabağ Şikəstəsi”, “Kəsmə Şikəstə”, “Şirvan Şikəstə”si və s. ŞİRVAN ŞİKƏSTƏSİ. Şikəstə növlərindən biri. ŞÖBƏ. Muğamat dəstgahının melodik və məqam cəhətincə bitkin və müstə qil hissəsi. ŞUR. Azərbaycan xalq musiqisində əsas muğamlardan biri. “Şur” muğamının kökü aşıq m usiqi yaradıcılığında da görkəm li yer tu tu r - aşıq m ahnılarının çoxu məhz “ Şur” kökündə olur. Azərbaycan xalq m ahnıları, oyun havaları və başqa instrum ental form alar (cəngi, qəhrəmani, koroğlular və s.) da çox vaxt “Şur” muğamı kökündə yaradılır. Dəstgahlar içərisində də “Şur” ən böyük həcmli, ən sanballı dəstgah sayılır. Belə ki, özlüyündə müstəqil bir dəstgah mahiyyəti kəsb etmiş “Şur-Şahnaz”, “Əbu-Əta”, “D əşti”,”Bayatı-Türk” kimi kiçik dəstgahlar da əslində “Şur”a mənsub muğamlardır. Başqa dəstgahlara nisbətən “Şur”un zərbi muğamları da çoxdur (“Səmayi-Şəms”, “Ovşarı”, “Osmanlı” - “M aani”, “Arazbarı” və s.). Ən lakonik şəkildə verilmiş olsa, “Şur” dəstgahı tərkibinə aşağıdakı şöbə və guşələr daxildir: “Mayə”, “Səlmək”,” Hacı Yuni”, “Şur-Şahnaz”,
“Busəlik”, “Bayatı-Qacar” (“Bayatı-Türk”), “Şikəsteyi-Fars”, “Əşiran”, “Şəmayi-Şəms”, “Zəmin-Xara”, “Hicaz”, “Sarənc”, “Nişib-Fəraz”. ŞUR M ƏQAM I (mənası: eşq, sevgi). Azərbaycan musiqisində yeddi əsas məqamdan biri (Ü.Hacıbəyli). Quruluşu: 1 - 1/2 - 1 ton formullu üç tetraxordun qovuşuq üsulla (xl- intervalı məsafəsində) birləşməsindən ibarətdir; səssırası 10 pilləlidir, IV pillə mayə (tonika) pilləsidir. Məqamın səssırasımn III, IV, VI, VII, VIII pillələri istinad-dayaq pilləsi kimi “Şur” muğamının şöbələrinin əsasını təşkil edir; bu məqamda q u ru lan m usiqi nüm unələri həmin pillələrə əsaslanır. Re “Ş ur” məqamının səssırası: ŞUR MUĞAMININ NOTA YAZILMASI. “Şur” muğamı instrumental şəkildə N. Məmmədov tərəfindən Əhməd Bakıxanovun ifasından (1962), Ə sədullayev tərəfindən E .M irzəfərovun ifasından (2006) nota salınmışdır. Bəstəkar yaradıcılığında da bu muğama çox müraciət olunur. Fikrət Əmirov bu muğam əsasında “Şur” və “Kürd Ovşarı “ simfonik muğamlarını (1948) yaratmışdır. ŞUR-ŞAHNAZ. Şur məqamında “ Şahnaz”, “Dilkəş”, “Şəddi-Şahnaz” tərkib şöbələrindən ibarət muğam. ŞÜŞTƏR. “Bərdaşt”, “Əmiri”, “Şüştər”, “Tərkib” şöbələrindən ibarət kiçik bir dəstgah. “Şüştər” məqamı - Azərbaycan musiqisində yeddi əsas məqamdan biridir (Ü.Hacıbəyli). Quruluşu: 1/2 -1- 1/2 ton formullu iki tetraxordun yanaşı üsulla (art.2 - intervalı məsafəsində) birləşməsindən ibarətdir; səssırası 8 pilləlidir, VI pillə mayə (tonika) pilləsidir, bu məqamda III pillə də mayə ilə yanaşı, tamamlayıcı ton əhəmiyyəti daşıyır. Məqamın səssırasımn III, VI, VII pillələri istinad - dayaq pilləsi kimi “Şüştər” muğamının şöbələrinin əsasını təşkil edir; bu məqamda qurulan musiqi nümunələri həmin pillələrə əsaslanır. Lya “Şüştər” məqamının səssırası: ŞÜŞTƏR MUĞAMININ NOTA YAZILMASI. “Şüştər” muğamı instru mental şəkildə A.Əsədullayev tərəfindən E.Mirzəfərovun ifasından (2006) nota salınmışdır.
İz a h lı m u ğ a m lü . • • •
TAR. 1. Azərbaycan simli dartımlı musiqi aləti. İranda, Orta Asiyada, Da ğıstanda və başqa qonşu ölkələrdə də geniş yayılmışdır. Lakin Azərbaycan tarı öz quruluşu, konstruksiyası etibarilə İran tarından xeyli fərqlənir. X IX əsrin ikinci yarısı A zərbaycan m usiqi sənətinin ən görkəmli nüm ayəndəsi sayılan M irzə S adıq Əsəd oğlu ta r m usiqi alətinin konstruksiyasını elmi-akustik prinsiplər əsasında xeyli dəyişdirdi. O, tarın səsini gücləndirmək üçün sim lərinin sayını artırdı; qolun yuxarısında (kəlləyə yaxın yerdə) əlavə pərdə (zabol pərdəsi) bağladı; tar ifaçılığı texnikasında lal barm aq adlanan üsuldan geniş istifadə edilməsinə yol açdı; tarı əvvəllərdə olan adət üzrə diz üstünə qoyub əyilərək çalmaq qaydasını aradan qaldırdı və tarı sinə üstünə alıb çalmağı daha münasib, daha əlverişli hesab etdi. 2. ərəb ölkələrində: dəf; 3. sim. TARZƏN. Tar alətinin ifaçısı; solist və müşayiətçi kimi fəaliyyət göstərən peşəkar musiqiçi. TƏBİL. Zərbli musiqi aləti. TƏXNİS. Çox zil səs. TƏQSİM. 1. Əsas kök (məqam) üstündə sərbəst improvizasiya; 2. Türk musiqisində muğam, ya da muğam şöbəsi. TƏRANƏ. Melodiya, mahnı, nəğmə. TƏRKİB. “Şüştər” muğamında ikinci şöbə,”H umayun” dəstgahında “Şüştər” ilə “Üzzal” arasında şöbə. 6 8 TƏSNIF. Ərəb sözüdür, dəstgah şöbələri arasında (əvvəlkinə nəhayət vermək, “yekun vurm aq” , sonrakına isə keçmək üçün) ifa olunan mahnı formasına bənzər (bənd formalı) dəqiq və sabit ölçülü nəğmə. TÜTƏK. Üfləmə ağac musiqi aləti. • • •
UD. Yaxın Şərq xalqlarının mizrabla çalman ən qədim simli, dartımlı musiqi aləti. Ərəbistan, Türkiyə və qismən iran ölkələrində çox geniş intişar tapmışdır. Ud əsrlər boyu müxtəlif surətdə islah edilmiş və onun konstruksiyası tez-tez dəyişdirilərək təkmilləşdirilmişdir. Müasir ud altı simli musiqi alətidir. Bunlardan beşi qoşa, altıncısı isə tək qoşulur. Simlərin düzülüş və yerləşdirilməsi çox qəribədir: ortada melodik, yəni musiqinin əsl havasını (modulyasiyasmı) çalan simlər, yanlardan isə (hər iki tərəfdən dəm saxlayan) bəm simlər (alikvot simlər) qoşulur.
• • ÜN (arxaizm). Səs, avaz, vokal səs. ÜST MİZRAB. Xüsusilə tar ifaçılıq təcrübəsində mizrabı simlər üzərinə hər dəfə yalnız üstdən, yuxarıdan aşağı (alt mizraba müqabil olaraq) vurmaq üsulu. ÜŞŞAQ (hərfi mənası: aşiqlər, aşiq-məşuq). 1. Yaxın Şərq xalqları musiqi sinin əsasım təşkil edən 12 əsas muğamdan birincisi; 2. “Rast” dəstgahının mayəsində ifa olunan guşələrdən biri. ÜZZAL. “Bayatı-Şiraz” dəstgahında “Xavəran” şöbəsindən sonra muğamın sonunda yerləşən zil şöbə. 6 9 İz a h lı m u ğ a m lü ğ ə ti Yüklə 1 Mb. Dostları ilə paylaş:
|