Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu
Yüklə 1,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
Maşın tərcüməsinin nəzəri problemləri 49 mətnlərin avtomatik annotasiya və referatlaşması sis- temlərinin yaradılması; avtomatik tərcümə sisteminin yaradılması; mətnlərin avtomatik yaranma sistemlərinin hazırlan- ması; mətnlərin avtomatik redaktəsi; öyrətmə sistemlərinin yaradılması; nitqin tanınma sistemlərinin yaradılması; ekspert sistemlərinin yaradılması; mətnlərin anonim və de-şifrə atributlarının təyini sis- temlərinin yaradılması; linqvistik təminat bazasının yaradılması; müxtəlif tipli avtomatik-elektron lüğətlərin tərtibi; məlumatların internet şəbəkəsinə verilməsi sistemləri- nin yaradılması; sorğu-məlumat sistemlərinin yaradılması. Süni intellekt (artificial intelligence) – deyərkən intellektu- al maşınların yaradılması, xüsusilə intellektual kompüter proq- ramlarının hazırlanması – bu proqram vasitəsilə insan nitqinin tanınmasının mümkün olması, insan hərəkətlərinin imitasiyası- nın, yəni analoqunun özündə əks etdirilməsi, riyazi teoremlərin isbat edilməsi və s. nəzərdə tutulur. 1 Süni intellektin qarşısına qoyduğu ən mühüm məsələlərə təbii dillərin kompüter vasitəsilə tanınması, avtomatik tərcümə, ekspert sistemlərinin hazırlanması, obyektlərin zahiri görünüşü- nün tanınması, uzaq məsafədən obyektlərin rənginin seçilməsi, idarəedici robotların yaradılması, kompüter oyunlarının, o cüm- lədən şahmat və dama oyunlarının yaradılması və s. daxildir. Qeyd etməliyik ki, praktiki ehtiyacdan doğan məsələlərin maşın vasitəsilə həllinin mümkünlüyünü tədqiq edən süni intel- lekt kor-koranə yaranmamışdır, onun tarixinə nəzər saldıqda keçdiyi yolların mənzərəsi bir daha aydınlaşır. 1 Bax.:www.kazedu.kz Məhəbbət Mirzəliyeva, Kamilə Vəliyeva 50 Hələ 1956-cı ildən meydana gələn süni intellekt D.Butun məntiqindən, Ç.Bebbicin hesablamasının maşın modelləşdirmə- sindən, Şennonun kommunikasiya nəzəriyyəsindən, N.Vinerin kibernetika elminin yaranmasından, Fon Neymanın avtomatik nəzəriyyəsinin əmələ gəlməsindən xeyli əvvəl meydana gəlmiş- dir. Bəllidir ki, real aləmin dərki hələ qədim zamanlardan alimləri düşündürmüş, dəfələrlə tədqiqat obyektinə çevrilmiş, mikroaləmin modelləşdirilməsini həyata keçirmək yollarını tap- maq, araşdırmaq üzrə axtarışlar aparılmışdır. 1980-ci illərdən süni intellekt əsas istiqamətini obyektlərin “düşünmə” və tanınmasına yönəldir. Bu istiqamət üzrə dilçilikdə yeni bir sahə koqnitiv dilçilik yaradıldı ki, onun da öhdəsinə aşa- ğıda sadalanan məsələlərin həlli düşdü: təbii dillərin tanınma və tədqiqi prosesi; dildəki kateqoriyaların prinsiplərinin şərhi; anlamların struktur tipləri və onların dildəki uyğunluq- larının tədqiqi; koqnitiv-semantik super kateqoriyaların tədqiqi; dildə konseptual fəza münasibətlərinin tədqiqi; dilin və insan şüurunun cismani bazasının tədqiqi; dildəki metaforik və metonimik münasibətlərin tədqiqi. 1 Qeyd etməliyik ki, koqnitiv elm özündə bir neçə fənni eh- tiva edir. Məhz yuxarıda sadalanan məsələlərin həllində elmin fundamental ənənələri ilə yanaşı riyaziyyatçı, linqvist, psixoloq və filosofların birgə əməkdaşlığı ilə yeni inkişaf etmiş informa- siya nəzəriyyəsindən, riyazi modelləşdirmədən, informasiya tex- nologiyalarından, neyro-elmdən istifadə edilir. Koqnitiv elmin əsas istiqamətləri haqqında məlumat verər- kən deməliyik ki, müasir koqnitiv dilçilik dünyanın müxtəlif elm mərkəzlərində inkişaf etdirilir və onun istiqamətlərinin təsnifatı alimlər tərəfindən müxtəlif metodlarla öyrənilir. Rusiya alimləri koqnitiv dilçiliyin əsas iki istiqamətini – linqvokoqnitiv və 1 Bax.: kogni.narod.ru/concept.htm Maşın tərcüməsinin nəzəri problemləri 51 linqvo-kulturoloji yanaşmaları araşdırırlar. Son illərdə kompüter dilçiliyi üzrə faydalı mənbə olan küllü miqdarda struktur, mətn və koqnitiv linqvistika sahəsində dərs və- saitləri yazılmışdır (Bax: Ə. Rəcəbov, A.Məmmədov, M.Musayev, F.Veysəlli və b. Azərbaycan alimlərinin əsərlərinə) və eləcə də bu yaxınlarda professor M.Mahmudovun işıq üzü görmüş, dilçiliyin nəzəri, təcrübi məsələlərinə həsr olunmuş “Kompüter dilçiliyi” əsəri elm aləmində böyük rezonans doğurmuşdur. 1 Monoqrafiyada milli korpus, statistik lüğətçilik, maşın tər- cüməsi və formal linqvistik təhlil sistemləri ilə bağlı müəyyən məlumat verilmişdir. Tədqiq edilən formal təhlil sisteminin linq- vistik alqoritmləri dilin yaranması, inkişafı baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir və onlardan məlumat axtarış sistemlərində, avtomatik sintez və təhlil sistemlərində geniş istifadə etmək olar. Kompüter vasitəsilə tərtib olunmuş Azərbaycan dilinin tezlik və əks lüğətləri, tarixi abidələrin – “Kitabi-Dədə Qorqud” və M.Fü- zulinin dilinin statistik təhlili linqvistik tədqiqatlarda faydalı faktlar verə bilər. M.Mahmudov tamamilə haqlı olaraq qeyd edir ki, “Kom- püter dilçiliyi yenicə formalaşmaqda olan, lakin böyük gələcəyi olan, bəşəriyyətə fayda gətirəcək bir elm sahəsidir. Cəmiyyətin gələcək inkişafını kompütersiz təsəvvür etmək mümkün olmadı- ğı kimi, dilçilik elminin də gələcək inkişaf istiqamətlərini və perspektivlərini də kompüter dilçiliyi olmadan təsəvvür etmək qeyri-mümkündür”. 2 Təbii dillərin strukturunun dərindən öyrənilməsi ilə əlaqə- dar insan-maşın münasibətlərinin lüzumluluğu, kommunikativ aktın bütün aspektlərini özündə əks etdirən ünsiyyət üçün ən vacib – dolğun nəzəriyyənin yaradılması, ifadəçilərin tələbatını ödəyəcək səviyyəyə çatdırılması ilə əlaqədar dilçilərin bu işə cəlb olunmasının labüdlüyü 60-cı illərin sonunda ortaya çıxdı. Təbii ki, insan-maşın əlaqəsində əsas ünsiyyət dialoq formasında olmalıdır. 1 Mahmudov M.Ə. Kompüter dilçiliyi. B., 2012 2 Mahmudov M.Ə. Kompüter dilçiliyi. B., 2012. s.317 Yüklə 1,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|